*پژوهشگر: حجت الاسلام و المسلمین محمدرضا پی سپار*

پژوهشگاه مطالعات تقریبی

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی

چکیده
بر اثر اصرار غرب و رئیس جمهوری اوکراین مبنی بر عضویت اوکراین در ناتو و استقرار سامانه‌های موشکی آمریکا و ناتو در این کشور، روسیه که امنیت خود را در مخاطره می‌بیند عملیات ویژه‌ای را در اوکراین آغاز می‌کند که بحران و پیامد‌هایی را در این کشور و دنیا ایجاد کرده است. این مقاله پیامد‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی این بحران را برای جهان، جهان اسلام و ایران و نیز آینده آن را بررسی می‌کند. به نظر می‌رسد این بحران پیامد‌های جدیی را از نظر اقتصادی و سیاسی و اجتماعی نه تنها بر جهان اسلام و ایران بلکه بر کل جهان خواهد داشت و در انتها این بحران با تسلیم قسمتی از خاک اوکراین و مصالحه در بحث پیوستن اوکراین به ناتو آرام می‌شود.
روش این مطالعه توصیفی و تحلیلی و با استناد به منابع علمی و خبری و اینترتی فارسی و انگلیسی است. نتایج بدست آمده از اطلاعات جمع آوری شده حاکی از بوقوع پیوستن فرضیه اول این مقاله و قریب الوقوع بودن فرضیه دوم است.

۱. مقدمه

۱.۱ بیان مسئله

در سال‏های اخیردر تعامل و تقابل روسیه و غرب فراز و فرود بسیاری وجود داشته است. از جمله مسائلی که بطور جدی بر این روبط تاثیر داشته است عبارتند از: حفظ و گسترش نفوذ در مناطق پیرامونی روسیه، ژئوپلیتیک خطوط انتقال انرژی، استقرار سامانه دفاع موشکی آمریکا و ناتو در شرق اروپا، مسئله هسته‌ای ایران و کره شمالی. در رویارویی روسیه با غرب در چند دهه گذشته اوکراین چنان اهمیت و نقش پیدا کرده است که حجم زیادی از مقالات در مجلات علمی دنیا را به خود اختصاص داده است.
هم اکنون به نظر می‌رسد بحران روسیه و اوکراین پس از موارد ذکر شده تحول جدید و جدیی در روابط روسیه و غرب گذاشته و اختلافات و رقابت‏های دو طرف را در سطح جهان وارد عرصه جدیدی کرده است.

۱.۲ مسئله

آیا بحران اوکراین پیامدهایی بر جهان (از نظر اقتصادی و سیاسی ) خواهد داشت؟
آیا بحران اوکراین پیامدهایی بر جهان اسلام (از نظر اقتصادی و سیاسی ) خواهد داشت؟
آیا بحران اوکراین پیامدهایی بر منافع ایران (از نظر اقتصادی و سیاسی ) خواهد داشت؟
نتیجه جنگ روسیه و اوکراین چه خواهد شد؟

۱.۳ فرضیه

1. به نظر می‌رسد این بحران پیامد‌های جدیی را از نظر اقتصادی و سیاسی و اجتماعی نه تنها بر جهان اسلام و ایران بلکه بر کل جهان خواهد داشت.
2. این بحران با تسلیم قسمتی از خاک اوکراین و مصالحه در بحث پیوستن اوکراین به ناتو آرام می‌شود.

۱.۴ روش تحقیق

روش این مطالعه توصیفی و تحلیلی و با استناد به منابع علمی و خبری و اینترنتی فارسی و انگلیسی است.
برای بررسی مسائل و فرضیه این مقاله و رسیدن به نتایج قابل قبول بررسی مسایل زیر لازم است:
ریشه‌های بحران اوکراین، دلایل روسیه برای حمله به اوکراین، طرف‌هایی که در جنگ روسیه و اوکراین ایفای نقش می‌کنند، روش‌های مقابله غرب با روسیه، تاثیرات اوکراین بر جهان اعم از نظامی و اقتصادی، تاثیر بحران اوکراین بر جهان اسلام و ایران و بلاخره سناریو‌های احتمالی سرانجام این جنگ.

۲. ریشه‌های بحران اوکراین

۲.۱ تعادل قدرت در منطقه و نظام بین الملل

انقلاب‌های رنگی در کشور‌های همسایه روسیه مثل انقلاب نارنجی (۲۰۰۴) و انقلاب گل رز گرجستان (۲۰۰۳) و انقلاب لاله‌ای قرقیزستان (۲۰۰۵) سبب شد که روسیه:
– برای حفظ قدرت خود در بین همسایگان و نظام بین الملل علاوه براینکه رشد اقتصادی و گسترش حوزه نفوذ در مناطق گوناگون جهان را در اولویت‏ سیاست خارجی خود قرار دهد.
– با آغاز جنگ در گرجستان منطقه گمرکی اوراسیای خود را به منظور رقابت با اتحادیه اروپا به وجود آورد.
– غرب را در زمینه سوریه با چالش مواجه کند.
– با مداخله نظامی و برگزاری همه‌پرسی، کریمه را به خود ملحق کند.
– امضای توافق تجاری و همکاری اوکراین با اتحادیه اروپا را از بین ببرد.
پوتین، رئیس‏جمهور روسیه، همچنین طی یکی دو دهۀ گذشته تلاش کرده است که ذهنیت مردم خود و جهان را برای احیای روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ آماده کند. که برای این منظور از مانورهای تاکتیکی، قیمت نسبتاً با ثبات نفت و درگیری غرب با جنگ‌های بی ثمر و مشکلات اقتصادی بهره جست.[۱]

۲.۲ اهمیت اوکراین برای تعادل قدرت و امنیت روسیه

از آنجا که اوکراین پنجمین کشور پرجمعیت اروپا است و از نظر ژئوپولیتیک مهم‌ترین نقش را در منطقه خود دارد از نظر امنیتی برای روسیه اهمیت دارد. به عبارت دیگر اگر اوكراین به عضویت ناتو در بیاید و سیستم‌های موشكی، پدافند هوایی و تسلیحات آنها در اوكراین نصب شوند، مسکو در معرض تهدید جدی قرارخواهد گرفت. بنابراین ضمن اینکه روسیه هشدار‌های مکرری در مورد نزدیکی ناتو به مرزهایش و مطالبات امنیتی به غرب داده است رئیس جمهور روسیه نیز در طی گفت‌وگو‌های تلفنی و مجازی با رئیس جمهوری فرانسه و آمریکا با صراحت «عدم پیوستن اوکراین به ناتو، عدم استقرار تسلیحات تهاجمی در نزدیکی مرزهای روسیه و بازگرداندن قابلیت‌ها و ساختارهای نظامی ناتو به وضعیت پیش از پیوستن کشورهای عضو پیمان «ورشو» به ناتو» را خواسته است.[۲]

۳. دلایل حمله روسیه به اوکراین

دلایل متعددی از جانب شخص پوتین و طرف‌های مختلف در نظام بین الملل برای حمله روسیه به اوکراین نقل شده است.

۳.۱ گفتار صریح پوتین

پوتین هدف از انجام عملیات نظامی را حمایت از افرادی اعلام کرده است که طی هشت سال گذشته از سوی رژیم کیف در معرض تبعیض و یا کشتار دسته جمعی قرار گرفتند. او می‌گوید بر این اساس سعی داریم تا اوکراین را خلع سلاح کرده و افرادی که مرتکب جنایت شده و دست شان به خون غیرنظامیان از جمله شهروندان روس آغشته شده را تحویل عدالت دهیم. [۳]

۳.۲ دلیل پوتین برای شروع جنگ از دیدگاه دکتر جان کلارسو

دکتر جان کلارسو[۴] دلیل اصلی شروع این جنگ را تمایل اوکراین برای پیوستن به ناتو نمی‌داند زیرا اوکراین تا زمانی که نتواند حداقل استانداردهای ناتو را مانند فقدان فساد و مرز ملی باثبات ارائه کند، نمی‌تواند به عضویت ناتو درآید. از طرف دیگر حمله روسیه به لوهانسک و دونتسک معیارها و شاخصه‌های لازم برای عضویت اوکراین در ناتو را از بین برده است.
اما از طرف دیگر روندهای اجتماعی و سیاسی اوکراین در تقابل با اهداف پوتین است. به عبارت دیگر اولا پوتین اوکراین را تهدیدی مستقیم برای خود می‌داند. ثانیا اوکراین پس از دوران امپراتوری مغول و تیموریان همیشه محلی بود که روس‌های فراری از نظام اربابی و فئودالی به آنجا می‌گریختند و نیزمحل ظهور قزاق‌ها به عنوان یک نیروی جنگجو بود. بنابراین به دلیل همین موقعیت روسیه به اوکراین حمله کرد.[۵]

۳.۳ دلیل پوتین برای شروع جنگ از دیدگاه فارن افرز

مجله فارن افرز[۶] می‌نویسد احتمالاً پوتین به دنبال سه هدف اصلی است: اول رسمی کردن الحاق کریمه و نیز الحاق مناطق دونتسک و لوهانسک به روسیه که می‌تواند راه ارتباطی مولداوی به ماریوپول برای روسیه باشد. دوم ازبین بردن ظرفیت نظامی اوکراین و عدم پیوستن این کشور به ناتو و سوم توقف روند ادغام اوکراین در نهادهای مرتبط با اتحادیه اروپا.[۷]

۳.۴ دلیل پوتین برای شروع جنگ از دیدگاه مجله هیل

مجله هیل تمایل اوکراین برای پیوستن به ناتو و آموزش‌ و تسلیح نظامی توسط آمریکا را جزو عوامل اساسی و موثر بر تصمیم پوتین برای شروع این جنگ ذکر می‌کند زیرا معتقد است گسترش ناتو خطرات پیش روی روسیه را افزایش می‌دهد. این مجله می‌افزاید الحاق فنلاند و سوئد به ناتو نیز نه تنها در راستای حمایت و حفاظت از اروپا نیست بلکه انگیزه‌ روسیه برای تقابل را تشدید می‌کند.[۸]

۳.۵ عوامل جغرافیائی و ژئوپولیتیک

برخی تحلیلگران رویکرد روسیه به جنگ در اوکراین را با پیدا شدن ذخایر و میدان‌های عظیم گازی در مدیترانۀ شرقی، دریای سیاه و نیز خزر مرتبط می‌دانند. به عبارت دیگر عامل جغرافیائی و به تبع آن ژئوپولیتیک در این جنگ مؤثر و ومورد توجه است. این نکته‌ای است که نزدیک دو دهه پیش سائول کوهن در کتاب خود معرفی کرده و اکنون بسیاری از تحلیل‌ها مسايل ژئوپولیتیک را منشأ جنگ می‌دانند.[۹]

۳.۶ عوامل خارجی برای شروع جنگ

سعدالله زارعی[۱۰] از ستون‌نویسان و تحلیلگران روزنام کیهان معتقد است این درگیری و جنگ اساسا میان روسیه و اوکراین نیست و نباید سطح تحلیل خود را به این سطح تقلیل دهیم. واقعیت این است که بحران فعلی حاصل شرایط و اقدامات پی‌درپی است که از یک طرف آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها و از طرف دیگر روسیه برای امنیت خود رقم زدند چرا که خصوصا آمریکا نمی‌خواهد روسیه به آن قدرت جهانی که بوده برگردد و چیزی شبیه شوروی شود.[۱۱] آمریکا به عنوان اصلی‌ترین قدرت مداخله‏گر در این جنگ درصدد حفظ وضع موجود و تقویت ساختارها و قواعد تنظیم‏یافته در نظام بین‏الملل است و در این راه گسترش نهادهای دموکراتیک با قرائت لیبرال دموکراسی غربی و افزایش حوزه امنیتی خود با تفسیر یکجانبه از تروریسم بین‏المللی را مد نظر قرار داده است. از این رو حداکثر تلاش خود را برای ایجاد انسجام سازمانی و سیاسی به نفع خود و همسو با ارزش‏های مورد دفاع خود در سطح جهان انجام خواهد داد. [۱۲]البته تمام این‌ها به این معنی نیست که این جنگ دامی بوده که روسها در آن گرفتار شده اند، چون روس‌ها هم دلایل خود را برای شروع جنگ داشته اند. [۱۳]

۳.۷ اوکراین خود عاملی برای حملۀ روسیه

خود اوکراین هم از عوامل حمله روسیه به حساب می‌آید زیرا دچار مشکلات داخلی است. مساله تفاوت‌های قومی در اوکراین، مساله کریمه و این‌که مردم اوکراین نمی‌توانند هویت سیاسی پایدار و یگانه‌ای برای خود تعریف کنند مانند اختلافاتی که میان آن‌ها وجود دارد در آغاز این این حمله موثر بوده است.

۳.۸ نقش مواضع ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین در آغاز جنگ

از نظر نخست‌وزیر سابق ژاپن «شینزو آبه» در گفت‌وگو با روزنامه «اکونومیست»، مواضع سیاسی «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهور اوکراین درخصوص عضویت در ناتو و امتناع از حل درگیری‌ها در دونباس عامل آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین است.[۱۴] وی معتقد است «اگر ولودیمیر زلنسکی رئیس‌جمهور اوکراین متعهد به عدم پیوستن به ناتو می‌شد یا به دو قلمرو در شرق کشور استقلال کافی را می‌داد، احتمالاً مانع از درگیری‌ها در اوکراین می‌شد.[۱۵]
به هر حال تاکید بیش از حد آقای زلنسکی به پیوستن به ناتو بدون ملاحظات ژئوپولتیکی خطای بزرگی بود و معلوم بود که روس‌ها این قضیه را تحمل نخواهند کرد. تجربیات قبلی نیز وجود داشت.

۳.۹ حلقه‌های سرمایه‌داران غربی عامل جنگ در اوکراین

ویکتور اوربان نخست‌وزیر مجارستان می‌گوید حلقه‌های سرمایه‌داران غربی مثل «جورج سوروس» عامل جنگ در اوکراین هستند[۱۶] و از طولانی شدن آن سود می‌برند. وی در مصاحبه‌ای گفت: « جورج سوروس به طور علنی از نیاز به طولانی کردن جنگ حرف می‌زد در حالی که ما باید بر روی صلح سرمایه‌گذاری کنیم، نه بر روی جنگ.[۱۷]

۴. چه طرف‌هایی در جنگ روسیه و اوکراین ایفای نقش می‌کنند؟ (بازیگران در جنگ)

اگرچه در ظاهر این جنگ بین روسیه و اوکراین است ولی در واقع طرفین این جنگ روسیه در یک طرف و اوکراین و ۳۰ کشور عضو ناتو در کنار چند کشور آسیایی مثل ژاپن در طرف دیگر این جبهه‌اند و در حوزه‌های مختلف(سیاسی، اقتصادی، اطلاعاتی، امنیتی، سایبری، رسانه‌ای و نظامی) به طور مستقیم یا غیر مستقیم وارد جنگ شده‌اند.
برای مثال به گزارش ایسنا «نیویورک تایمز» اطلاعاتی را افشا کرده که نشان می‌دهد ایالات متحده به اوکراین کمک کرده تا فرماندهان روسی را به قتل برسانند و به ناو جنگی روسی حمله کنند[۱۸]. این اطلاعات همچنین افشا می‌کنند بایدن بسته‌ای ۴۰ میلیارد دلاری به اوکراین ارسال کرده که اکثر آن کمک نظامی بوده است. دولت بایدن همچنین در ابتدای ماه چهارم جنگ اعلام کرد که سیستم راکتی به اوکراین ارسال می‌کند که از لحاظ فرضی می‌تواند خاک روسیه را هدف قرار دهد. همچنین گزارش‌هایی وجود دارد که می‌گوید بایدن قصد فروش چهار پهپاد مسلح به موشک‌های هل‌فایر را به دولت اوکراین دارد و…»[۱۹]

۵. روش‌های مقابله غرب با روسیه

از آنجا که یکی از علل تهاجم روسیه به اوکراین تمایل اوکراین به غرب و عضویت در پیمان ناتو بود اروپا و آمریکا بطور متحد در برابر روسیه موضع گرفته و ضمن محکوم کردن این حمله تصمیم گرفتند در برابر آن بایستند. اما به جهت اینکه درگیری نظامی مستقیم با روسیه با پاسخ سخت روسیه مواجه خواهد شد و برای آنها هزینه‌های فراوان انسانی دارد و ممکن است به جنگ طولانی و یا حتی جنگ هسته‌ای منجر شود به چنین امری تن نخواهند داد. آنها به این نتیجه رسیده‌اند که در حال حاضر هزینه‌های انسانی و مالی جنگ مستقیم بسیار بیشتر از فواید حاصله خواهد بود. بنا براین سه گزینه در برابر آنها قرار گرفته است:
اول: سرازیر کردن میلیاردها دلار سلاح پیشرفته و پول و هزاران نفر جنگجوی مُزدبگیر به اوکراین و حمایت غیرمعمول از این کشور.
دوم: تحریم همه جانبه روسیه و بدتر کردن شرایط اقتصادی و امنیتی در روسیۀ زمان پوتین و سپس روسیه پس از پوتین.
سوم: هک کردن و سایر اشکال اختلال سایبری در این نبرد.

۶. تاثیرات بحران اوکراین بر جهان

۶.۱ تاثیرات اقتصادی بحران اوکراین بر روسیه

در طی جنگ با اوکراین با وجود مشکلات اقتصادی شدید و هزینه‌های بالای جنگ و برخلاف انتظار دنیا اقتصاد روسیه رشد قابل توجهی یافته که از شاخص‌های زیر قابل مشاهده است:
الف. افزایش صادرات و درآمد:
خبرگزاری بلومبرگ[۲۰] نیز گزارش می‌دهد به سبب افزایش ۵۰ درصدی قیمت‌ها از اوایل سال ۲۰۲۲، درآمد روسیه از صادارت نفت و گاز حدود ۵۰ درصد افزایش یافته است. این خبرگزاری ادامه می‌دهد: تا هر زمانی که جنگ اوکراین ادامه یابد، خزانه روسیه هم از میلیارد‌ها دلار اضافه پر خواهد شد به گونه‌ای که برای تامین هزینه‌های جنگ کافی خواهد بود و اضافه نیز خواهد آمد . بنابر این کاملا مشخص است، تحریم‌های اقتصادی شدید جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا، علیه روسیه، نتایجی کاملا معکوس داشته است و در بحرانی کردن اقتصاد روسیه موفق نشد.
آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) [۲۱] نیز اعلام کرد درآمد نفتی روسیه با وجود این که بسیاری از پالایشگاه‌ها پس از حمله نظامی مسکو به اوکراین، از خرید نفت این کشور خودداری کرده‌ند، امسال ۵۰ درصد بالاتر می‌رود. آژانس بین‌المللی انرژی همچنین در گزارش ماهانه خود اعلام کرد مسکو از ابتدای سال ۲۰۲۲ هر ماه از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی که به حدود هشت میلیون بشکه در روز بالغ می‌شود، حدود ۲۰ میلیارد دلار درآمد داشته است.
صادرات روسیه در حالی جریان دارد که اتحادیه اروپا در آستانه ممنوعیت واردات نفت روسیه به این بلوک است و غول‌های نفتی بین‌المللی مانند شل و توتال انرژیز متعهد شده‌اند به خرید نفت روسیه خاتمه دهند. اما آسیا مشتری مشتاق نفت روسیه مانده و چین و هند خرید محموله‌های نفتی که اروپا دیگر خواهان آنها نیست را افزایش داده‌اند. [۲۲] در خبر دیگر آمده است که با وجود تبلیغات گسترده غرب درباره تحریم‌ مسکو، کشورهای اروپایی از زمان آغاز جنگ اوکراین، حدود ۶۰ میلیارد یورو برای خرید زغال سنگ، نفت و گاز از روسیه به این کشور پول داده‌اند. به گفته اتحادیه سازمان‌های غیر‌دولتی زیست‌محیطی «اروپا فراتر از زغال سنگ» با ۶۰ میلیارد یورو سرمایه‌گذاری کشورهای اروپایی در طول ۱۰۰ روز نخست جنگ اوکراین می‌توان حدود ۷۳۵ هزار سقف خورشیدی، پنل‌های خورشیدی به وسعت هفت هزار و ۳۰۰ زمین فوتبال، یکهزار و ۹۰۰ توربین بادی خشکی و ۳۰۰ دستگاه توربین دریایی نصب کرد. [۲۳]
ب. رشد ارزش پول ملی روسیه:
رای الیوم نوشت بر خلاف محاسبات آمریکا و اروپا، جنگ اوکراین، پول زیادی را به خزانه داری روسیه وارد کرد و ارزش پول ملی این کشور را بالا برد. این روزنامه که از لندن به روزرسانی می‌شود در سرمقاله خود نوشت: “در حالی که ارزش برخی پول‌های اروپایی و دلار آمریکا کاهش یافته است، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه افتخار می‌کند که ارزش پول ملی آن رو به افزایش است و با وجود مشکلات اقتصادی شدید و هزینه‌های بالای جنگ اوکراین، ارزش روبل در بورس جهانی به حدود ۶۲ روبل مقابل دلار رسیده است. “ [۲۴]
ج. افزایش ذخایر طلا و ارز در روسیه:
بی‌بی‌سی به نقل از بلومبرگ نقل می‌کند که به نظر می‌رسد روسیه از مدت‌ها پیش خود را آماده تحریم‌ها کرده بود. بر اساس آمارهایی که بانک مرکزی روسیه منتشر کرده، ارزش ذخایر مالی روسیه در قالب ارز و طلا با سرعتی بیش از همیشه رشد داشته و تا ماه ژانویه سال ۲۰۲۲ میلادی، بیش از ۶۳۰ میلیارد دلار بوده است. [۲۵] با چنین حجمی از ذخایر ارزی، روسیه می‌تواند برای مدتی طولانی تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی دوام بیاورد. [۲۶]

۶.۲ تاثیر اقتصادی بحران اوکراین بر آمریکا و اروپا

این تاثیرات را از چهار جنبه می‌توان بررسی کرد: اقتصادی، انرژی، سیاسی-اجتماعی و فرهنگی اجتماعی
در آغازاین جنگ، تاثیرات عمیقی بر کل نظام بین‌الملل داشته است. جنگی که ابتدا متمرکز بر «تحولات میدانی و سیاسی» بود اما بعد از گذشت چهار ماه و اندی تمرکز اصلی‌اش، روی تبعات اقتصادی است. مقامات و رسانه‌های غربی که روی مسایلی مثل حقوق بشر و تجاوز نظامی متمرکز شده بودند، حالا دیگر کمتر به این مسائل می‌پردازند و توجه اصلی را روی اقتصاد متمرکز کرده‌اند. گویا حقوق بشر دیگر برای‌شان اهمیتی ندارد! [۲۷]
بنابراین به جرات می‌توان گفت، خودِ جنگ و آنچه در خاک اوکراین بین دو جبهه می‌گذرد، (لااقل برای مردم کشورهای درگیر جنگ) اهمیتی کمتر از تبعات اقتصادی آن دارد زیرا تبعات اقتصادی و اجتماعی جنگ، خود را به نمایش گذاشته و بزرگ‌ترین اقتصادهای دنیا را که تازه از شر کرونا خلاص شده بودند، مجددا درگیر کرده است. به قول دبیرکل سازمان ملل، بحران (اقتصادی و غذایی) ابتدا با کرونا شروع شد اما با شروع جنگ اوکراین، تبدیل به سونامی شد و تا سال ۲۰۲۳ هیچ کشوری در دنیا از شر تبعات اقتصادی این جنگ در امان نخواهد ماند.
امروز وقتی کلمه Inflation را جستجو می‌کنیم دیگر نام ونزوئلا یا مثلا فلان کشور فقیر آفریقایی در صفحه ظاهر نمی‌شود بلکه نام کشورهایی می‌آید که سال‌ها با واژه «تورم» بیگانه بودند. انگلیس، آلمان، آمریکا، ایتالیا، نروژ، هلند، ژاپن، کره جنوبی و… از جمله غول‌های اقتصادی هستند که امروز در حال تجربه تورم‌های سنگین، کم سابقه و بعضا حتی بی‌سابقه‌اند.[۲۸] به هر حال بعض از تبعات اقتصادی جنگ اوکراین به قرار زیر است:
الف. تمام شدن ذخائر گندم: به دلیل جنگ، ذخایر گندم جهان بزودی تمام خواهد شد. تاثیرات اقتصادی جنگ اوکراین بسیار شدید است و اروپا و آمریکا تحت تاثیر این بحران در حال تجربه تورم بی‌سابقه‌ای هستند.[۲۹]برخی کشورها مثل جمهوری آذربایجان نیز هم اکنون اعلام کرده‌اند «گندم تمام شد.» برخی از کشورها مثل ترکیه نیز با تورم ۷۰درصدی دست و پنجه نرم می‌کنند. در این مرحله از جنگ، قیمت نان در ‌ترکیه با شیب تندی در حال افزایش است. قیمت برخی محصولات ضروری و مواد غذایی در آمریکا نیز تا بیش از ۵۰ درصد افزایش یافته.
اوضاع در کشورهای آفریقایی و فقیرتر به مراتب بدتر است و خبرهایی از کشتار مردم بر سر غذا منتشر می‌شود. اوضاع در این قاره سیاه، آن‌قدر سیاه شده که برخی مثل گوترش، دبیرکل سازمان ملل گفته‌اند، برای آفریقا فعلا نمی‌شود کاری کرد![۳۰]
خلاصه آنکه این جنگ، تاثیرات عمیقی بر کل نظام بین‌الملل داشته است که یکی از آنها تمام شدن ذخایر گندم جهان در این ایام است. شاید به همین دلیل اروپایی‌ها به نوعی از اوکراین خواسته‌اند، پرچم سفید را به شکلی آبرومندانه بالا ببرد و قال قضیه را بکند! اروپایی‌ها طی روزهای گذشته بارها از زلنسکی خواسته‌اند، بخشی از سرزمینش را به روسیه واگذار کند، احتمالا به این دلیل که این همه خسارت ارزش آن مقدار خاک را ندارد.
ب. گران شدن انرژی: از آنجایی که روسیه یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت و گاز است؛ درگیری‌های روسیه و اوکراین تأثیرات شدیدی بر بازار جهانی انرژی و امنیت انرژی خواهند داشت. از نظر قیمت نفت به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل خبرگزاری فارس به نقل از تاس، موسسه  IHSمارکت که بخشی از موسسه رتبه‌بندی S&P گلوبال به شمار می‌رود اعلام کرده که به خاطر کمبود عرضه نفت در بازار جهانی در نیمه دوم امسال احتمالا قیمت به ۱۳۵ دلار در هر بشکه بالا خواهد رفت. [۳۱]
در شرایط کنونی هر بشکه نفت برنت با قیمت ۱۱۰ دلار خرید و فروش می‌شود. با این حال کارشناسان IHS معتقدند در سه ماهه سوم امسال قیمت تا ۱۳۶.۳ دلار افزایش خواهد یافت. این موسسه در گزارش خود آورده به طور کلی در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ قیمت نفت حول رقم ۱۳۵ دلار در هر بشکه خواهد بود و متوسط قیمت برای سال جاری ۱۲۲ دلار پیش‌بینی می‌شود.
بر اساس ارزیابی‌های این موسسه دلیل بالا رفتن قیمت کمبود عرضه به بازار است. کاهش تولید نفت روسیه به خاطر تحریم‌ها، موضوعات مرتبط به برجام در کنار پایین آمدن ظرفیت آزاد تولید نفت کشورهای عضو اوپک پلاس از جمله عواملی هستند که از سوی کارشناسان موسسه IHS مارکت به عنوان دلایل رشد قیمت نفت عنوان شده‌اند.[۳۲]
همچنین از نظر کمبود انرژی آژانس انرژی جهانی (آی‌ای‌اِی) در خصوص احتمال بروز بحران انرژی در آینده هشدار داده است و از کشورهای جهان خواسته است تا اقداماتی را در راستای کاهش مصرف انرژی صورت دهند.[۳۳] به هر حال با توجه به وابستگی کشورهای اروپایی به نفت و گاز این کشور، به امنیت انرژی اروپا صدمه شدیدی وارد می‌کند. این است که بازار‌های انرژی اروپا این روزها افزایش قیمت بی‌سابقه‌ای را تجربه می‌کنند. روسیه صادرکننده عمده انرژی و فلزات است و اروپا ۴۷ درصد گاز طبیعی و ۲۵ درصد نفت مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند. پایگاه خبری «بلومبرگ» در گزارشی نوشته بود: “برنامه‌های اروپا و آمریکا به منظور توقف صادرات نفت از روسیه به منزله خودکشی اقتصادی غرب است.”
در هشداری جدید درباره بحران انرژی در اروپا «بلومبرگ»[۳۴] به نقل از مقامات انرژی در وین نوشته، تاسیسات ذخیره‌‌سازی زیرزمینی گاز «هایداچ» در اتریش که یکی از مخازن بزرگ اروپاست احتمالا تا فصل سرمای بعدی به علت درگیری میان برلین و مسکو بر سر توقیف شرکت تابعه «گازپروم» در آلمان پر نخواهد شد. این تاسیسات ذخیره‌‌سازی در اتریش قرار گرفته و به شبکه گاز آلمان متصل است و گاز روسیه را از آنجا دریافت می‌کند. این تاسیسات یکی از بزرگ‌ترین تاسیسات در اروپاست و می‌تواند یک چهارم نیاز سالانه اتریش به گاز را تامین کند. با این حال، مدتی است که خالی مانده است… بخشی از این تاسیسات توسط شرکت گازپروم جرمانیا که شرکت تابعه «گازپروم» است، استفاده می‌شد. پس از اینکه آلمان این شرکت را توقیف کرد، مسکو عرضه گاز را متوقف کرده است.
گزارش دویچه وله نیز نشان می‌دهد، اتریش نیز حدود ۸۰ درصد گاز خود را از روسیه وارد می‌کند و بارها اعلام کرده از دست دادن ذخایر برای کشور فاجعه‌بار خواهد بود. موسسه «ریستاد انرژی» نیز ماه گذشته با اشاره به احتمال ۳ برابر شدن قیمت انرژی در اروپا، اعلام کرده که: «اگر جریان گاز روسیه فردا قطع شود، گازی که در حال حاضر در ذخایر موجود است، پیش از پایان سال تمام خواهد شد و اروپا را در معرض زمستانی بی‌رحمانه قرار خواهد داد.[۳۵]
همچنین وزیر کار آلمان در مصاحبه‌ای هشدار داده که تحریم واردات گاز از روسیه برای جامعه آلمان سم خواهد بود. به گزارش فارس[۳۶]، «هابرتوس هیل» که با نشریه “فانک” مصاحبه می‌کرد، گفته: «ما باید به تدریج از واردات گاز مستقل شویم اما اعمال فوری تحریم باعث پیچیده شدن شرایط شده و به افزایش قیمت‌ها منجر می‌شود که در نهایت به از دست رفتن فرصت‌های شغلی خواهد  ‌انجامید که باید از آن اجتناب کنیم.» به گفته وزیر کار آلمان «در صورت تحریم فوری واردات گاز، شرایط کاملا متفاوت اقتصادی و اجتماعی ایجاد خواهد شد و تحریم (گاز روسیه) برای جامعه آلمان سم است.» آلمان به طور گسترده به حامل‌های انرژی روسیه وابسته بوده و تقریبا ۲۵ درصد از نفت خود و ۴۰ درصد از گاز مورد نیازش را از روسیه وارد می‌کند. دراین کشور که صنعتی‌ترین عضو اتحادیه اروپا است مردم به استفاده از هیزم روی آورده‌اند.
بازار‌های انرژی اروپا نیز افزایش قیمت بی‌سابقه‌ای را تجربه می‌کنند. روسیه صادرکننده عمده انرژی و فلزات است و اروپا ۴۷ درصد گاز طبیعی و ۲۵ درصد نفت مورد نیاز خود را از روسیه وارد می‌کند. وابستگی شدید اروپا به نفت و گاز روسیه هم باعث شده علی‌رغم تلاش‌های گسترده برای تحریم حوزه انرژی روسیه کشورها عضو اتحادیه اروپا نتوانند در مورد تحریم این حوزه به اجماع برسند. پایگاه خبری «بلومبرگ» در گزارشی نوشته بود: «برنامه‌های اروپا و آمریکا به منظور توقف صادرات نفت از روسیه به منزله خودکشی اقتصادی غرب است.»
خلاصه اینکه برخلاف آنچه غربی‌ها القاء می‌کردند که روسیه در مدت زمان کوتاهی به جنگ فیصله خواهد داد و طولانی شدن آن، به نفع غرب و به ضرر روس‌ها خواهد بود. تحلیل درستی نبوده و ظاهرا وضعیت موجود برای کشورهای غربی‌ و یا لااقل بخشی از کشورهای اروپای غیر قابل تحمل شده است و به همین جهت اوکراین را به تسلیم شدن تشویق می‌کنند. کشورهای اروپایی، به یک اندازه به نفت، گاز، برق، گندم و… روسیه محتاج نیستند. برخی مثل مجارستان، فنلاند یا آلمان به شدت به واردات از روسیه محتاجند و برخی مثل انگلیس، وابستگی بالایی ندارند. اینجاست که راز شدت و غلظت دشمنی انگلیس با روس‌ها، و تسامح کشورهایی مثل همین مجارستان و آلمان با روسیه آشکار می‌شود. این کشورها، بسته به میزان نیاز و وابستگی که به روسیه دارند، علیه این کشور موضع می‌گیرند. انگلیس چون وابستگی چندانی به گاز روسیه ندارد، مسکو را به حمله اتمی تهدید می‌کند؛ مجارستان که به‌شدت وابسته به نفت و گاز روس‌هاست، متحدانش را تهدید می‌کند که، طرح تحریمی نفت و گاز روسیه را وتو خواهد کرد.

۶.۳ تاثیر نظامی- سیاسی بحران اوکراین بر آمریکا و اروپا

به گزارش فایننشال تایمز[۳۷] یکی از مهم‌ترین اثرات جنگ روسیه و اوکراین برای آلمان در عرصه سیاسی اعمال شد نه اقتصادی. برلین سیاست‌های دفاعی‌اش را تغییر داد، سنت عدم فروش اسلحه به یک کشور درحال جنگ را شکست و به اوکراین سلاح ارسال کرد. اگرچه آلمان سال‌ها پیش و در جنگ تحمیلی هم در فروش سلاح شیمیایی به عراق پیش‌قدم شده بود. اولاف شولتس، صدراعظم جدید آلمان، پس از حمله روسیه وعده کرد آلمان را به یک قدرت نظامی برجسته‌تر بدل کند و گفت قصد دارد هزینه‌های نظامی کشور را به بیش از دو درصد تولیدات اقتصادی افزایش دهد. دولت آلمان در روز۲۷  فوریه، ۱۰۰ میلیارد یورو (۱۱۲.۷ میلیارد دلار) از بودجه سال ۲۰۲۲ را به تسلیحات و تقویت بنیه نظامی اختصاص داد و به این ترتیب، از نظر بودجه نظامی، پس از آمریکا و چین  در رده سوم جهان قرار گرفت. در دنیای پس از جنگ جهانی دوم این حادثه تاریخی است و بار دیگر آلمان را به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین قدرت‌های نظامی جهان مطرح می‌کند.
طبق برآوردهای وزارت دفاع آلمان قرار است ۳۴ میلیارد یورو به پروژه‌های تسلیحاتی مشترک با سایر کشورها به‌ویژه پهپاد اختصاص یافته و ۶۸ میلیارد یورو صرف پروژه‌های ملی یا داخلی شود. شولتس گفته دولت بنا دارد برای تجهیز و مدرن‌سازی ارتش آلمان جت‌های جنگنده ۳۵F  ایالات متحده را بخرد و جایگزین تورنادوهای قدیمی بوندس‌ور کند. آلمان، پس از سال‌ها راهبرد سیاست خارجی‌اش را که به سیاست شرقی موسوم بود یعنی سیاستی که در نگاه به دنیا تنها به دنبال منافع اقتصادی‌اش بود تغییر داده است، و همین نفع اقتصادی را به مثابه منافع امنیتی در نظر می‌گرفت و در این راستا پذیرفته بود که راهی جز همکاری متقابل با روسیه وجود ندارد. این تغییر ناگهانی می‌تواند باعث چنددستگی و اختلاف در سیاست آلمان شود اما پس از اجرا نشان‌دهنده آن است که رقبای سنتی ژئوپلیتیک آلمان با همکاری آمریکا، ابرقدرت پیمان ناتو، عاقبت آلمان را وادار کردند در شرایطی که اقتصادش به‌شدت آسیب‌پذیر شده به نظامی‌گری برگردد. این به منزله دورشدن هر روزه دنیا از وضعیت و نظم مستقر فعلی است به عبارت دیگر دنیا هنوز دنیای موشک‌هاست ،نه دنیای گفتمان‌ها. [۳۸]

۶.۴ تاثیر سیاسی– اجتماعی بحران اوکراین بر آمریکا و اروپا

وقتی کشوری درگیر بحران است، طبیعتا مدیران آن کشور تمام ظرفیت‌ها را برای عبور از بحران به خدمت می‌گیرند. هرچه این بحران جدی‌تر، تقلای مدیران هم بیشتر؛ چرا که مدیرانِ با تجربه می‌دانند، اگر بحرانی به موقع حل نشود، از دل آن، بحران‌های بعدی زائیده خواهد شد. مثلا از دل بحران‌های اقتصادی ممکن است، بحران‌های اجتماعی و حتی سیاسی زاده شود. تظاهرات‌ها و اعتصاب‌ها و تحصن‌هایی که هفته‌هاست در کشورهای غربی و رژیم صهیونیستی شاهدیم، از دل بحران اوکراین و به دنبال آن، از دل بحران اقتصادی زاده شده‌اند. یا وقتی نظرسنجی‌ها در آمریکا نشان می‌دهد، مثلا احتمال شکست دموکرات‌ها در انتخابات آینده به دلیل تورم و گرانی بالاست، یعنی یک بحران سیاسی از دل بحران اقتصادی خارج شده است. [۳۹]

۷. تاثیر بحران اوکراین بر جهان اسلام

۷.۱ قبل از بحران اوکراین

به گزارش روسیا الیوم، قبل از بحران اوکراین ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در پیامی خطاب به به شرکت کنندگان در سومین نشست دوره‌ای گروه دیدگاه راهبردی با عنوان “روسیه و جهان اسلام” که در گروزنی، پایتخت چچن، برگزار شد و به مناسبت آغاز نشست بین‌المللی اقتصادی با عنوان “روسیه و جهان اسلام” که در ۱۸ و ۱۹ ماه مه میلادی در کازان، پایتخت جمهوری تاتارستان، برگزار شد، پیامی خطاب به جهان اسلام ارسال کرد.
وی ضمن خوش آمدگویی به حضار گفت: بار دیگر تاکید می‌کنم که جهان اسلام می‌تواند به طور کامل به حمایت و همکاری روسیه اعتماد کند. مسکو آماده گسترش همکاری‌های خود با شرکای منطقه‌ای خود در مبارزه با تروریسم و کشف راه‌های حل‌وفصل مسالمت‌آمیز برای بحران‌های منطقه می‌باشد. وی افزود: من مطمئنم که تلاش‌های مشترک ما، اقدام بزرگی در ساختن نظام جهانی با عدالت و با دموکراسی خواهد بود که از هر گونه تعصب، تبعیض و زورگویی به دور باشد.
هچنین قبل از این بحران، رئیس جمهور روسیه که گفته بود بی‌احترامی به پیامبر اسلام جزو آزادی بیان نیست. به خاطر حمایت او، عمران‌خان از طرف مسلمانان از او تشکر کرد و در گفتگوی تلفنی با رهبر روسیه گفت: “پوتین اولین رهبر قدرت‌های جهانی است که با احساسات مسلمانان نسبت به پیامبر عزیزشان همدردی می‌کند و حساسیت خود را ابراز می‌دارد.”

۷.۲ بعد از شروع بحران

بعد از شروع بحران اوکراین نیز این مساله مسایل خاورمیانه و جهان اسلام را تحت‌الشعاع قرار داده است. بحران اوکراین که از اواخر نوامبر ۲۰۱۳ اوج گرفت، ظرفیت‌ها و چالش‌های فراوانی را فراروی کشورهای جهان اسلام گشوده است. جدای از دو زاویه دید بسیار خوشبینانه و بسیار بدبینانه، ملت‌ها و دولت‌های اسلامی با همگرایی و در پیشگیری رویکردی واقع گرا و عمل گر می‌توانند از بسترهای به وجود آمده در تحولات اخیر بهره بگیرند.
تهدیدها و فرصت‌های بحران اوکراین در ارتباط با جهان اسلام در سه رده و سطح تحلیل قابل ارزیابی و تبیین است:
نخست در سطح کشورهای اسلامی یا کشورهای دارای جمعیت مسلمان قابل توجه در اطراف اوکراین، آسیای میانه و قفقاز. قطعا تشنجات و تحولات اوکراین و بحران کریمه تاثیرات ژرف و عمیقی بر روی این کشورها خواهد داشت.
دوم بر روی کشورهای اسلامی که کمی آن سوتر از کانون بحران قرار دارند. در این میان کشورهای اسلامی خاورمیانه بسیار مورد توجه هستند. موج ناامنی و بی ثباتی برآمده از بحران اوکراین و کریمه و تشنجات و درگیری‌های میان روسیه و متحدانش و بلوک غرب قطعا جهان اسلام را در زمینه‌های گوناگون به ویژه سیاسی، راهبردی- امنیتی و اقتصادی تحت تاثیر خواهد داد. بازی ژئوپلتیک قدرت در اوکراین تنها در این منطقه باقی نخواهد ماند. این موضوع به ویژه هنگامی درک پذیر است که آن را در امتداد موج بیداری اسلامی و تحولات منطقه جهان اسلام در چند سال گذشته ببینیم. این موضوعی جدی است که باید به گونه‌ای زیرکانه و اندیشیده‌شده در دستور کار سیاست گذاران کشورهای اسلامی به ویژه در حوزه سیاست خارجی قرار بگیرد.
برایند اصلی بحران اوکراین برای جهان اسلام، عینی‌تر و ملموس‌تر شدن مساله امنیت در دو سطح ملی و منطقه‌ای است. کشورهای اسلامی از دیرباز با بحران ثبات و امنیت روبه رو بوده‌اند و بحران اخیر زمینه را برای جدی‌تر شدن موضوع فراهم آورده است. امید است این حس مشترک بستر را برای همگرایی و در پیش‌گیری رویه‌ای مشترک در میان ملت‌ها و دولت‌های اسلامی فراهم آورد. [۴۰]
از نظر سید سلمان صفوی این بحران تاثیر قطعی در رابطه روسیه و غرب دارد و به طور کلی ما وارد یک دوره تنش جدید میان روسیه و غرب خواهیم بود. منافع اروپا و آمریکا در رابطه با بحران اوکراین متفاوت است. آمریکا می‌خواهد نقش اول را ایفا کند و ضربه‌پذیری آن نسبت به اروپا کمتر است ولی اروپا مسلما هزینه بیشتری از آمریکا در رابطه با تنش جدید میان آن‌ها و روسیه می‌پردازد. [۴۱] در سایه این بحران شرایط جدیدی در روابط بین‌الملل ایجاد شده و نقش روسیه و غربی‌ها در رابطه با سوریه و ایران به طور اخص و جهان اسلام به طور کلان اندکی متفاوت می‌شود. ولی در مجموع مردم غرب آسیا و کشورهای اسلامی که در سی سال گذشته خود را قربانی تاخت و تاز آمریکا دیده‌اند، امید دارند که نبرد اوکراین بتواند تمرکز آمریکا روی جهان اسلام را کم کند.

۷.۳ دلایل چرخش روسیه به سمت خاورمیانه و جهان اسلام

با توجه به تحریم‌های بی‌سابقه که توسط کشورهای زیادی علیه روسیه وضع شده همکاری با دولت‌های جهان اسلام و مهم‌تر از آن کشورهای خاورمیانه ممکن است یکی از معدود روزنه‌ها و گزینه‌های پیش روی روسیه برای جلب حمایت حساب‌شده در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی باشد. کریل سیمنوف در المانیتور[۴۲] در مقاله‌ای درباره‌ی چرخش روسیه به سمت خاورمیانه و جهان اسلام در مواجهه با منزوی شدن توسط غرب بر سر اوکراین می‌گوید:

1. همزمان با ادامه تحریم‌ها که هر روز فزونی می‌یابد احتمال می‌رود مسکو برای جلب حمایت روی کشورهایی در خاورمیانه و جهان اسلام متمرکز شود. بعد از آغاز تهاجم نظامی روسیه علیه اوکراین و به تبع آن وضع تحریم‌های بی‌سابقه علیه مسکو این کشور توجه خود را به کشورهای مهم در جهان اسلام و خاورمیانه بزرگتر برای خنثی کردن تاثیرات اقداماتی که غرب برای منزوی ساختن روسیه در پیش گرفته معطوف کرده است.
2. عمران‌خان در شب ۴ اسفند در آستانه تهاجم به اوکراین وارد مسکو شد، و در ۵ اسفند زمانی که نیروهای روسیه در حال پیشروی در خاک اوکراین بودند با پوتین به گفتگو نشست. این سفر به این شائبه دامن زد و این ظن را تقویت کرد که دیدار رهبر پاکستان می‌تواند حمایت تلویحی او از اقدامات روسیه تلقی شود.
3. در بحبوحه وخیم‌تر شدن اوضاع بین روسیه و ناتو و آماده شدن روسیه برای عملیات نظامی علیه اوکراین علی‌اف سند همکاری‌های متحده بین آذربایجان و روسیه را امضا کرد. روسیه و آذربایجان توافق کردند کمک‌های نظامی در اختیار همدیگر قرار بدهند. در این بیانیه آمده است: «به منظور اطمینان از امنیت و حفظ و برقرای صلح و ثبات، فدراسیون روسیه و جمهوری آذربایجان می‌توانند امکان و راه‌های فراهم آوردن کمک‌های نظامی به همدیگر را بر اساس منشور سازمان ملل، معاهدات بین‌المللی جداگانه و با مدنظر قرار دادن الزامات قانونی و بین‌المللی طرفین مورد بررسی قرار دهند.» علاوه بر این پوتین و علی‌اف توافق کردند که از هر اقدامی که از دیدگاه یکی از طرفین به همکاری و روابط استراتژیک دو کشور ضربه بزند خودداری کنند.
4. رجب طیب اردوغان بر خلاف اظهارات خود مبنی بر محکوم کردن تهاجم روسیه به اوکراین هنوز علاقمند به تعامل با پوتین بوده و آماده تماس مستقیم با اوست. طبق آنچه که کانال تلویزیونی TGRT Haber ترکیه گزارش کرد در نشست حزب حاکم که در ۷ اسفند برگزار شد و موضوع اصلی آن وضعیت اوکراین بود اردوغان گفت: «در گفتگوی تلفنی با آقای پوتین برای عادی‌سازی اوضاع او را به ترکیه دعوت کردم.»
5. شیخ علی قره‌داغی دبیر کل اتحادیه جهانی علمای اسلام در توئیتی در ۸ اسفند خواستار برقراری هر چه سریعتر صلح در اوکراین شد. قره‌داغی همچنین از ترکیه و پاکستان به عنوان کشورهایی نام برد که می‌توانند در این مناقشه میانجیگری کنند.
6. امارات متحده عربی که اخیرا عضو غیردائم شورای امنیت سازمان ملل شده است در موضعی به نفع مسکو و همگام با چین و روسیه به قطعنامه سازمان ملل در محکوم ساختن تهاجم روسیه به اوکراین رای ممنتع داد.
7. رهبران حوثی در یمن با به رسمیت شناختن جمهوری‌های دونتسک و لوهانسک مهر تاییدی بر وفاداری خود به روسیه زدند. در این اوضاع و احوال مسکو از فرصت‌های جدیدی برای تاثیرگذاری بر رهبران حوثی در خصوص پیشگیری از حمله موشکی به امارات برخوردار است.[۴۳]

۷.۴ محدودیت‌های روسیه برای تعامل با کشورهای جهان اسلام علی رغم فرصت ها

البته همزمان با این تحولات تحریم‌های اعمال شده بر علیه روسیه به طور جدی فرصت‌های روسیه برای تعامل با کشورهای جهان اسلام را محدود می‌کند. مدت زمانی است که مشکلات خاصی در صدور تسلیحات روسی به چشم می‌خورد. این مشکلات را مخصوصا در امتناع اندونزی، مصر و الجزایر از خرید جنگنده‌های Su-35 روسی و قصد امارات برای خرید یک سیستم دفاع هوایی کره‌ای مشابه S-35 روسی یا برنامه عربستان سعودی برای خرید سیستم دفاع هوایی چینی مشابه تور-ام روسی به جای نمونه‌های روسی را به عینه می‌توان دید.
با این وجود، فرصت‌های دیگری برای توسعه همکاری‌های فنی نظامی با دولت‌های منطقه در دور زدن و فرار از تحریم‌ها وجود دارد که در وهله اول مربوط به علاقمندی‌ها و جاه طلبی‌های این دولت‌ها برای توسعه مجتمع‌های صنعتی-نظامی خود و تولید تجهیزات و تسلیحات نظامی برای خودشان است. اما نباید فراموش کرد که با این خصومت‌ها و جنگ‌ها ممکن است دریچه فرصت‌های روسیه برای حفظ روابط با جهان اسلام تنگ‌تر شود.

۷.۵ بحران اوکراین و محور مقاومت

این رخداد برای جبهه مقاومت یک فرصت است چون به تضعیف موضع کشورهای وابسته به آمریکا در منطقه منجر می‌شود. از طرفی کشورهای منطقه نیز به تدریج متوجه شده‌اند که آمریکایی‌ها در بزنگاه‌های تاریخی هرگز حامی آنها نخواهند بود. متحدان آمریکا در منطقه هم اکنون در موضع ضعف قرار دارند و آن سیاست‌های یکپارچه گذشته را نمی‌توانند اتخاذ کنند. مسأله دیگر روشن شدن موضع برخی کشورهای منطقه در قبال رخدادها و تحولات مهم در منطقه است که در ارتباط با ترکیه و رژیم صهیونیستی دیده شد.
رژیم صهیونیستی در دوران نتانیاهو تلاش می‌کردند که نشان دهند که روابط گرمی با روسیه دارند. اما هم اکنون شرایط به جایی رسیده که حمایت‌های رژیم صهیونیستی از اوکراین باعث شده منطقه در انتظار تغییرات قابل توجهی باشد به ویژه اینکه رئیس جمهور اوکراین به نوعی خود را در صف حامیان رژیم صهیونیستی قرار داده است و در رژیم صهیونیستی نیز نگاه‌های منفی نسبت روسیه وجود دارد.
از طرفی جهان اسلام در برابر غرب یک نوع یکپارچگی می‌بینیند؛ چون غربی‌ها عموما در قبال منطقه، جهان اسلام و محور مقاومت یک موضع سلبی و منفی داشته‌اند. در واقع غرب تغییری نکرده است و همان ایدئولوژی استعمارگرانه قرون گذشته را دنبال می‌کند و تفاوتی در روش مواجهه غرب با این منطقه مشاهده نمی‌شود؛ همان خصومت‌ها و دشمنی‌ها به همان شدت قبل وجود دارد. اما درباره روسیه تفاوت‌هایی را می‌توان مشاهده کرد، البته با وجود اینکه روس‌ها در قبال منطقه و جهان اسلام نکات منفی دارند اما در مجموع می‌توان شاهد برخی تفاوت‌ها در این مسأله بود.
به عنوان نمونه درباره مسأله فلسطین، با وجود اینکه یک میلیون و ۳۰۰ هزار یهودی روس تبار در اسرائیل حضور دارند اما مشاهده می‌شود در طول ۳۰ تا ۴۰ سال گذشته روسیه بیشتر در کنار فلسطینی‌ها بوده است و امروز این مسأله به سطحی از تعارض میان دولت روسیه و رژیم صهیونیستی رسیده است. مواضع اخیر مقامات روس درباره ادامه تجاوزات رژیم صهیونیستی علیه سوریه از این جمله تغییرات بوده است. روابط بسیار نزدیکی که روسیه با ایران داشته که با سیاست‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی مغایرت دارد یکی از این نمونه‌ها محسوب می‌شود.
مسأله مهم دیگر این است که حس عمومی جهان اسلام از آفریقا تا آسیا از کشورهای شیعه نشین تا سنی، همه نسبت به غرب و آمریکا یک نفرت مشترک با حجم بالا دارند. مسأله‌ای که نظرسنجی‌های مؤسسات غربی نیز بر آن صحه گذاشته است. بنابراین، یک حس عمومی در جهان اسلام نسبت به اینکه غرب دشمن آنهاست وجود دارد؛ مسأله‌ای که درباره روسیه وجود ندارد.
به هر حال در تحولات اخیر، جهان اسلام و به ویژه محور مقاومت در قبال تحولات اوکراین به این نتیجه رسیدند که باید موضع ضد غربی اتخاذ کنند.  البته آثار منفی این بحران از نظر اقتصادی بر مردم محور مقاومت نیز بر کسی پوشیده نیست کما اینکه صندوق بین‌المللی پول (IIWFS) اعلام کرد که افزایش جهانی قیمت کالاها، بحران اقتصادی و انسانی در یمن را تشدید خواهد کرد. بر اساس گزارش این نهاد، یک سوم مردم یمن به دلیل افزایش جهانی قیمت‌ها از امنیت غذایی محروم هستند.[۴۴]

۸. تاثیر بحران اوکراین بر ایران

همانطور که این بحران شرایط جدیدی در روابط بین‌الملل ایجاد کرده و علاوه بر روسیه و غربی‌ها در جهان اسلام نیز تأثیر زیادی گذاشته است،  فرصت‌ها و تهدیدات متفاوتی را برای ایران به طور اخص فراهم کرده‌اند که مقتضی باید‌ها و نباید‌هایی برای ایران شده است.

۸.۱ اول: فرصت‌ها

بحران اوکراین فرصت‌هایی را برای جمهوری اسلامی ایران در محیط‌های زیر فراهم کرده است.

• محیط ملی،
• محیط منطقه‌ای
• محیط بین‌المللی

فرصت‌های زیادی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، نظامی و سیاسی قابل مشاهده است. با این حال مهم این است که ما از فرصت‌های یاد شده با یك سیاست هوشمندانه استفاده كنیم.^[۴۵]
وضعیت موجود از نظر سیاسی زمان قدرت گرفتن قاره آسیا و نیز قدرت گرفتن جهان اسلام را در دهه‌های آینده نزدیک‌تر کرده است.[۴۶]
این جنگ علی رغم آنکه تبعات انسانی و بین‌المللی گسترده‌ای که در پی دارد در عمل فرصت‌هایی را برای رفع بخشی از نیازهای کشورهای جهان به ویژه ایران در حوزه دفاعی، موشکی و صنعت هوانوردی ایجاد کرده است.
نبرد روسیه در اوکراین و اینکه به نظر برخی تحلیلگران پیدا شدن ذخایر و میدان‌های عظیم گازی در مدیترانۀ شرقی، دریای سیاه و نیز خزر مرتبط با آن است به ما نشان داد که به‌رغم پیشرفت‌های نوع بشر در تکنولوژی دفاعی، موشکی و صنعت هوانوردی، عامل جغرافیائی و به تبع آن ژئوپولیتیک همچنان در قدرت سیاسی و نظامی کشور‌ها مؤثر و واجد توجه است.[۴۷]
تحریم شدن گسترده روسیه باعث می‌شود که شرکت‌های روسی دیگر نگرانی جدی در قبال مواجه شدن با تحریم در صورت برقراری روابط با ایران نداشته باشند و این مسأله می‌تواند به ایران کمک کند و یک فرصت و فضای تنفس عالی به ایران برای اجرای سیاست‌های خودش بدهد. البته این به معنای داشتن نگاه ابزاری به شرایط و تحولات اخیرنیست بلکه اسباب تقویت روابط کلان و راهبردی با روسیه را برای توسعه قدرت اقتصادی، نظامی و سیاسی ایران فراهم کرده است. [۴۸]
قیمت نفتی که ۱۰۰ دلار را در نتیجه این بحران رد کرده و سقف قیمت ۸ ساله را شکسته، دست‌کم در کوتاه‌مدت فرصت‌هایی را به نفع اقتصاد ایران فراهم خواهد کرد. [۴۹]
این جنگ می‌تواند فرصتی برای ایران در کنار کشورهایی مانند چین، هند و… ایجاد کند تا واحدهای پول ملی‌شان را در فعالیت‌های تجاری با روبل معاوضه کنند کما اینکه چین، هند و عربستان سعودی موافقت کرده‌اند تا با چنین شرایطی به تجارت با روسیه بپردازند.
مساله امنیت سیاسی، نظامی و اقتصادی برای هر کشوری مثل ایران اهمیت دارد. این بحران فرصتی را فراهم می‌کند که روسیه بخواهد برای پیوستن ایران به سازمان‌هایی مثل شانگهای و بریکس اعمال قدرت کند تا بتوانند در امنیت در حوزه‌های مشترک همکاری کنند.
تلاش برای موازنه قوای منطقه‌ای از سوی قدرت­های بزرگ و مخالفت با ساختار تک قطبی نظام بین­الملل از سوی روسیه، منجر به افزایش اهمیت استراتژیک ایران شده است. این ﻣﺴﺄله بازیگران مهم را به تکاپو انداخته است که ایران را به اردوگاه خود بکشانند.[۵۰]
نزدیکی مواضع تهران ـ مسکو و منافع مشترک آنها منجر به همکاری بیشتر دو کشور با یکدیگر شده است. بارزترین نمود این همکاری سیاست خاورمیانه‌ای روسیه در قبال بحران سوریه است که می­توان آن را در پرتو بحران اوکراین و به عنوان گرو‌کشی روس‌ها در برابر غرب ارزیابی کرد. [۵۱]
از سوی دیگر بحران اوکراین می­تواند باعث برجسته شدن جایگاه ایران به عنوان یک تولید‌کننده انرژی شود و ایران را به عنوان آلترناتیو روسیه در ﺗﺄمین انرژی کشور‌های اروپائی مطرح نماید. بر خلاف روسیه، ایران دارای اختلافات ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک با اروپا و مخصوصاً کشورهای اروپایی شرقی نیست. براین مبنا تهران می­تواند به عنوان یک شریک بلند مدت اقتصادی در نظر گرفته شود. [۵۲]
منازعه به وجود آمده، تامین گاز اروپا را با مشکل مواجه خواهد کرد، از این رو احتمال نرمش در مذاکرات برجام برای تامین انرژی اروپا وجود دارد تا ایران جایگزین روسیه در این بازار شود. وضعیت متشنج روسیه وضعیت بازار نفت را کمی پیچیده کرده است. تنها کشوری که می‌تواند وضعیت نفت در جهان را در کوتاه مدت کنترل کند، ایران است. بنابراین اکنون بهترین زمان برای امتیازگیری ایران از غرب است. در واقع غرب می‌تواند با احیای برجام، نفت بیشتری در بازار عرضه کند و اهرم قدرت روسیه را لرزان کند. [۵۳]
از فرصت‌های دیگر برای ایران اینکه درآمد ناشی از صادرات کالاهای روسیه از مسیر کریدور شمال جنوب برای ایران می‌تواند درآمد مناسبی را ایجاد کند. نیاز بازار روسیه به تامین کالا برای داخل فرصت تجاری مناسبی است که روسیه حتما بخش عمده‌ای از آن را از طریق ایران تامین خواهد کرد؛ چرا که واکنش‌های ترکیه به عنوان عضوی از ناتو علیه آن، این بار هم دست تجار ترک از بازار روس‌ها را کوتاه خواهد کرد. [۵۴]
دانشمندان هسته‌ای اوکراین اکنون مجبور به همکاری با نیروهای روسی یا کشورهای غربی هستند. این جنگ فرصتی است تا ایران از توان این دانشمندان در پیشبرد برنامه‌های هسته‌ای بهره مند شود. همچنین اوکراین در زمینه موشک و فضا، صنعت هوانوردی، رادار و کشتی سازی شرکت‌های زبده‌ای با کارشناسانی ارزشمند را داراست که می‌توان با جذب آنان به صنایع مربوط در داخل کشور شتاب بخشید. [۵۵]
فرصت پیش آمده در پی جنگ روسیه و اوکراین باید برای ایران تبدیل به ارزش افزوده‌های مالی، نظامی و علمی شود. باید تمام توان خود برای در اختیار گرفتن بازار انرژی غرب، تاثیر مثبت گرفتن برای برجام و استفاده از توانمندی اوکراینی‌ها در ساختن زیر ساخت‌های لازم برای ایران را به کار گرفت؛ قبل از آن که اروپایی‌ها میدان را از آن خود کنند. داشتن دیپلماسی فعال از سوی دستگاه سیاست خارجی کشور و توجه نیروهای مسلح بر شناسایی ظرفیت‌های قابل بهره برداری کارشناسان اوکراینی دریچه‌ای برای خودکفایی در زمینه‌های فنی و دفاعی است. [۵۶]

۸.۲ دوم: تهدید ها

تهدید‌هایی که در اوایل بحران اوکراین به عنوان اثر این بحران بر ایران ذکر می‌شد متوقف شدن مذاکرات وین بود که به مرور زمان معلوم شد چنین امری به دلیل ضعف‌های غرب در این بحران تاکنون محقق نشده و بنظر نمی‌رسد تحقق یابد. [۵۷]

۸.۳ سوم: باید‌ها و نباید ها

اول. ما نباید بگذاریم که تحت تاثیر این بحران مذاکرات هسته‌ای و سیاسی ما با غرب آسیب ببیند. اگر در مدیریت دیپلماتیک حرف‌هایی داشته باشیم می‌توانیم از هر دو طرف در راستای منافع ملی خودمان بهره‌برداری کنیم.
دوم. هر سیاستی که بخواهیم پیش بگیریم بایستی منافعی برای ما داشته باشد و ما باید به دادن هزینه‌های گزاف مجانی در دیپلماسی پایان بدهیم.[۵۸]
سوم. در حوزه اقتصاد سیاسی باید از مساله نیاز اروپا به گاز استفاده کنیم و این را به عنوان امتیازی برای مذاکره با اروپا پیش ببریم اگرچه آمریکایی‌ها مخالف روابط خاص گازی ایران و اروپا هستند. ^[۵۹]
چهارم. ایران می تواند و باید در شكل گیری هر دو جریان قدرت (آسیا و جهان اسلام)، نقش محوری ایفا كند. جمهوری اسلامی ایران قلب جهان اسلام و یكی از بازیگران مؤثر قدرت قاره آسیا است.
پنجم. باید با مدیریت به موقع نیازهای کشور را در حوزه دفاعی، موشکی و صنعت هوانوردی رفع کنیم.
ششم. باید قبل از اینکه دیگران از مواهب ژئوپولیتیکی منطقه ما بهره گرفته و ما را مثل دو قرن گذشته وادار به کرنش کنند از موقعیت ژئوپولیتیکی خود بهره بگیریم. تاریخ این درس را به ما می‌دهد: هیچ‌کس در بهره‌گیری از مواهب ژئوپولیتیکی، منتظر دیگری نمی‌ماند.[۶۰] درواقع باید قدرت ژئوپولیتیک خود و استفاده از ذخایر عظیم آن را مرتب به روز کنیم. [۶۱]
هفتم. باید با یک تفکر راهبردی و همه‌جانبه در ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و امنیتی برای قوی‌تر شدن ایران با استفاده از فرصت‌های منطقه‌ای و جهانی برنامه‌ریزی و اقدام کنیم. [۶۲]
هشتم. باید ایران تلاش کند فضای مشترک با روسیه را از فاز تفاهم و همکاری به فاز کار مشترک و اقدام هماهنگ برساند. ایران نیز می‌تواند از فضای جدید ایجاد شده در راستای کمک گرفتن از روسیه در پرونده‌هایی نظیر یمن استفاده کند. [۶۳]
نهم. باید از تحریم شدن گسترده روسیه و رفع نگرانی‌های شرکت‌های روسی در قبال مواجه شدن با تحریم در صورت برقراری روابط با ایران استفاده کرده و به تقویت روابط کلان و راهبردی با روسیه پرداخته و قدرت اقتصادی، نظامی و سیاسی ایران را افزایش دهیم.[۶۴]
دهم. قدرت‌های نظامی و سیاسی واقتصادی عموما براساس پراگماتیسم و عملگرایی و منافع مشترک شکل می‌گیرد و این منافات با ارزش‌های خاص یک کشور ندارد. مثلا چین کمونیست با تمام اختلافات ارزشی خود با بعضی کشور‌های غربی و یا اسلامی شراکت خوبی در مسائل مختلف با آنها دارد. بنا براین با توجه به منافع مشترک ایران با روسیه به ویژه بعد از تحریم‌های این کشور از سوی غرب نباید اجازه داد تا مسایل ایدئولوژیک تفاهم و همگرایی این دو را در سایه قرار ‌دهد بلکه باید از این پتانسیل استفاده نموده و تعاملات نظامی و اقتصادی در خور را در این خصوص افزایش داد.[۶۵]

۹. سرانجام این جنگ چه خواهد شد؟

ازجهتی بررسی روند درگیری‌های نظامی بین روسیه و اوکراین در پیش‌بینی آینده جنگ تاثیرگذار است و از سوی دیگر فضای حاکم بر غرب و رسانه‌های غربی به‌شدت ضد روسی است و هر کسی جرأت ندارد موضع واقعی خود را بیان کند با این وجود اظهار نظر‌های قابل توجهی هم شده که بسته به زمان ارائه آنها از آغاز جنگ و مقدار اطلاعات اولیه از آن متفاوت است. بعض از نظرات که در دوران اولیه این جنگ ارائه شد بعد از چهار ماه از جنگ بسیار خام و غیر واقعی رخ می‌نماید. در این خصوص برای مثال می‌توان به نظرات فرانسیس فوکویاما اشاره کرد. فرانسیس فوکویاما، نظریه‌پرداز نامی مسائل بین‌الملل با انتشار یادداشتی در پایگاه تحلیلی امریکن پرپس با عنوان «آماده برای شکست» پیش‌بینی خود را از تحولات مربوط به جنگ اوکراین ارائه کرده است که بعضی از آنها عبارتند از:
اول اینکه روسیه به سمت شکستی آشکار در اوکراین پیش می‌رود. چرا که برنامه‌ریزی روسیه ناکارآمد بود و بر اساس این فرض نادرست آغاز شد که اوکراینی‌ها از نیروهای روسیه استقبال کرده و ارتش این کشور بلافاصله پس از تهاجم فرو خواهد پاشید.
دوم فروپاشی وضعیت آن‌ها، نه به آرامی و از طریق یک جنگ فرسایشی، بلکه ممکن است به صورت ناگهانی و فاجعه‌بار اتفاق بیفتد. این مسئله دست‌کم در جبهه شمالی متصور است. روس‌ها در جنوب بهتر عمل می‌کنند، اما در صورت فروپاشی جبهه شمال، حفظ این موقعیت‌ها دشوار خواهد بود.
سوم هیچ راه‌حل دیپلماتیکی برای جنگ، پیش از این اتفاقات وجود ندارد. هیچ سازش قابل تصوری وجود ندارد که برای هر دو طرف روس‌ و اوکراینی ـ با توجه به ضررهایی که تا این مرحله متحمل شده‌اند ـ قابل قبول باشد.
چهارم اوکراین هزینۀ بس گزافی را متحمل می‌شود. اما بیش‌ترین آسیب از ناحیه موشک‌ها و توپخانه‌ها وارد می‌شود که نه میگ‌ها و نه منطقه پرواز ممنوع نمی‌توانند کاری در مورد آن انجام دهند. تنها چیزی که جلوی کشتار را می‌گیرد، شکست ارتش روسیه در زمین است.
او در جای دیگر می‌گوید: پوتین از شکست ارتش‌ش جان سالم به در نمی‌برد و یا اینکه «روسیه را از هم‌اکنون شکست‌خورده بدانید».[۶۶]
با این وجود در کنار نظرات فرانسیس فوکویاما تعداد معتنابهی پیش‌بینی در این باره ارائه شده که بعضی از نظرات قابل اعتنا در این خصوص عبارتند از:

1. برخی مثل تحلیلگر بی‌بی‌سی معتقدند، هیچ بعید نیست زلنسکی کشته شده یا فرار کند و پوتین پیروز این میدان شود.[۶۷]
2. یکی از قوی‌ترین سناریوها درباره سرنوشت این جنگ، «طولانی و فرسایشی شدن جنگ» است؛ طوری که برای طرفین غیرقابل تحمل شود. سناریوی «جنگ طولانی و فرسایشی» شاید جدی باشد اما قطعا به نفع هیچ یک از طرفین نیست. در این بین، بسیاری از این کشورهای اروپایی از جمله اوکراین نیز صرفا گوشت‌های قربانی هستند و به‌دلیل وابستگی سیاسی که به آمریکا دارند، نه راه پیش دارند و نه راه پس… بنابر این محتمل‌ترین سناریو، ادامه این جنگ دست‌کم تا پایان سال میلادی جاری باشد، مگر اینکه در این بین اتفاقی پیش‌بینی نشده رخ داده و تحولات را به سمتی دیگر پیش ببرد. [۶۸]
3. با توجه به رویکرد به شدت تهاجمی که طرفین(به‌ویژه غربی‌ها) دارند، به‌نظر می‌رسد احتمال توافق، لااقل به این زودی‌ها زیاد نیست، چرا که اصولا، علت «ادامه» این جنگ چیزی که گفته می‌شود نیست! آمریکا این جنگ را «فرصتی تکرارنشدنی و بی‌نظیر» برای مهار یکی از قدرتمندترین رقبای خود می‌بیند و معتقد است، در صورت پیروزی در این جنگ، می‌تواند چین، دیگر رقیب قدرتمند را هم مهار کرده و به دوران جهان تک‌قطبی بازگردد! ضمن اینکه می‌تواند انشقاقی را که ‌ترامپ بین متحدان آمریکا به‌وجود آورده ‌ترمیم کند. [۶۹]
4. دکتر «جان کلارسو»؛ استاد زبان شناسی اجتماعی و فرهنگی از «دانشگاه دولتی مک مستر» کانادا بسیار سربسته و دو پهلو موضع میانه‌ای را اتخاذ می‌کند. وی معتقد است که کشور اوکراین هنوز دارای شرایط لازم برای عضویت در پیمان نظامی ناتو نیست و آینده جنگ را تا حدودی بدون تسلط هیچکدام از طرفین پیش‌بینی می‌کند. [۷۰]
5. کارشناسان هشدار می‌دهند اصرار آمریکا به گسترش ناتو به سمت شرق و پیوستن سوئد و فنلاند به این ائتلاف نظامی می‌تواند جهان را به سمت جنگ جهانی سوم سوق دهد. در واقع، تمایل اوکراین برای پیوستن به ناتو و اینکه این کشور تسلیحات و آموزش‌های نظامی از جانب آمریکا دریافت کرده، قطعاً جزو عوامل کلیدی موثر بر تصمیم پوتین برای دست زدن به این حمله بوده‌اند. گسترش ناتو در حال حاضر خطرات پیش روی پوتین را به گونهای افزایش می‌دهد . الحاق فنلاند و سوئد به ناتو می‌تواند به جای اینکه در راستای حمایت و حفاظت از اروپا باشد، اروپا را بی‌ثبات کند. هیچ یک از این کشورها قبل از این بحران، با تهدیدی جدی از جانب روسیه مواجه نبودند، اما انبوه تسلیحاتی که به شکلی اجتناب ناپذیر در نتیجه الحاق به ناتو وارد آنها می‌شود، می‌تواند انگیزه‌هایی را برای روسیه به منظور تقابل ایجاد کند. به این مقاله می‌افزاید: آوریل هینز، مدیر اطلاعات ملی آمریکا اخیرا در گفته که پوتین ممکن است در صورت رسیدن به این باور که در جنگ اوکراین به ‌ویژه در صورت مداخله ناتو دارد شکست می‌خورد به سلاح هسته‌ای روی بیاورد. [۷۱]
6. خبرگزاری ایرنا به نقل از نیویورک [۷۲] می‌نویسد: مدیر اطلاعات ملی آمریکا به کنگره این کشور گفت که جامعه اطلاعاتی آمریکا معتقد است که جنگ روسیه در اوکراین احتمالا در ماه‌های آینده غیرقابل پیش‌بینی‌تر و شدیدتر خواهد شد. آوریل هاینز” مدیر اطلاعات ملی آمریکا به کمیته نیروهای مسلح سنا با بیان اینکه پیش‌بینی این جنگ دشوار است، مدعی شد: ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه با یک ناهماهنگی بین اهداف خود و قابلیت‌های نظامی متعارف فعلی روسیه مواجه است. هاینز با این حال تاکید کرد که جامعه اطلاعاتی آمریکا معتقد نیست ولادیمیر پوتین از سلاح هسته‌ای استفاده خواهد کرد مگر اینکه روسیه با یک تهدید جدی مواجه شود. وی معتقد است: جامعه اطلاعاتی بر این باور است که پوتین در حال آماده شدن برای یک درگیری طولانی است و اهداف او بسیار فراتر از منطقه شرقی دونباس است.

این مقام اطلاعاتی آمریکا ادامه داد: ماه آینده در این نبرد مهم خواهد بود زیرا روسیه به تقویت تلاش‌های خود در اوکراین دست خواهد زد. حتی اگر آنها موفق شوند، ما مطمئن نیستیم که نبرد در دونباس عملاً به جنگ پایان خواهد داد بلکه به دنبال تصرف دو منطقه شرقی دونتسک و کنترل شهر خرسون است و احتمالا یک مسیر ارتباطی را در اطراف بخش جنوبی اوکراین تا ترانس نیستریا، منطقه جدایی طلب مولداوی که در حال حاضر نیروهای روسی در آن مستقر هستند، گسترش خواهد داد که برای آن باید نیروهای خود در داخل روسیه کاملا بسیج کند، گامی که تاکنون پوتین از انجام آن خودداری کرده است. از آنجا که روسیه و اوکراین هر دو معتقدند که می‌توانند به پیشرفت نظامی خود ادامه دهند، ما یک مسیر مذاکره قابل قبول را حداقل در کوتاه مدت نمی‌بینیم. [۷۳]

7. عبدالرضا فرجی‌راد استاد ژئوپلیتیک و سفیر پیشین ایران در مجارستان و نروژ معتقد است می‌توان حدس زد که در برآیندِ بحران اخیر در اوکراین، «ناتو» هم قطعا تغییر ساختار را شاهد خواهد بود و مثلا، ممکن است حتی ادوات و تجهیزات نظامی بیشتری در کشورهایی مانند «لهستان» یا «استونی» مستقر شوند و دایره ناتو گسترده‌تر شود.[۷۴]
8. از طرفی هر چه نیروهای روسی توقف داشته باشند و حرکت آنها کند باشد برای اوکراین مشخص می‌شود که به چه چیزهایی نیاز دارند تا ضربات بیشتری به روسیه بزنند و غرب متوجه این است و در حال تامین اوکراین است. امروز حجم سلاح‌هایی که وارد اوکراین می‌شود روز به روز افزایش پیدا می‌کند. هر چه این مقاومت بیشتر شود غرب به بیشتر کردن کمک‌ها تشویق می‌شود.
9. پیش‌بینی دیگر اینکه عقب نشینی آقای پوتین و خودکشی او است.
10. جنگ ادامه پیدا خواهد کرد مگر اینکه زلنسکی کوتاه بیاید. چون آقای زلنسکی بیشتر با آمریکا و بریتانیا هماهنگ می‌شود و آن‌ها وقتی حس کردند پوتین در حال شکست است طبیعتا این راه را ادامه خواهند داد و ویرانی اوکراین برای آنها مساله نیست و کمتر اهمیت دارد از این رو تمام تمرکز بر شکست پوتین است تا تحریم‌ها در درجه اول در داخل روسیه کار خود را انجام بدهد دوم اینکه اروپا به این نتیجه می‌رسد که انرژی روسیه را قطع کند، از این رو آمریکا به سراغ دشمنان خود از جمله ونزوئلا رفته است تا نفت وارد بازار کند حتی ممکن است امتیازاتی به ایران داده شود، از این رو این جنگ ادامه پیدا خواهد کرد مگر اینکه زلنسکی به خود بیاید و از قدرت بیرون برود و این دستآوردی نسبی برای پوتین است.[۷۵]
11. در این شرایط هرگز اوکراین به ناتو نمی‌پیوندد و ناتو نیز این عضویت را نمی‌پذیرد اگر چنین کاری صورت بگیرد دیگر پوتین دست بالا پیدا می‌کند وضعیت در داخل روسیه نیز به نفع او چرخش پیدا می‌کند.[۷۶]
12. ژنرال مارک میلی، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا که بالاترین مقام نظامی این کشور به حساب می‌آید، در شهادت خود در کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان کشورش گفت که باور دارد مناقشه اوکراین «بسیار بلندمدت» بوده و چندین سال ادامه خواهد داشت. [۷۷]
13. محسن رضایی فرمانده اسبق سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و معاون اقتصادی رئیس جمهوری در یک پیش‌بینی راهبردی اعلام کرد که با شروع جنگ روسیه و اوکراین، «جنگ سرد» میان این کشور و اروپا تا یک دهه ادامه پیدا خواهد کرد. [۷۸]
14. جو بایدن رئیس جمهوری آمریکا با اشاره به حملات روسیه به اوکراین، گفت که «جنگ هنوز تمام نشده و ممکن است برای مدت طولانی ادامه یابد و ما به حمایت از اوکراین ادامه خواهیم داد.» [۷۹]
15. مکس برگمان در مقاله‌ای برای مرکز مطالعات بین‌المللی و راهبردی نوشت: آنچه از جنگ اوکراین تا به اینجا روشن شده این است که بین اهداف جاه طلبانه ژئوپلتیک روسیه و ظرفیتش برای رسیدن به آن اهداف شکاف زیادی وجود دارد. در مورد اوکراین، تشدید درگیری ممکن است عقربه اوضاع را به نفع پوتین بچرخاند اما بسیج مردم در مقابله با تهاجم چه بسا موفقیت در میدان نبرد را تضمین نکند. همچنین ادامه جنگ، یک واکنش شدید عمومی را در پی خواهد داشت که رژیم او را تهدید می‌کند. بنابراین دو گزینه بقای رژیم و قدرت ژئوپلتیکی روسیه در مقابل یکدیگر قرار دارند.[۸۰]
16. اگر تحریم‌ها کارساز باشند پوتین باید برای حفظ جایگاه روسیه تلاش کند. شاید سرراست‌ترین مسیری که پوتین برای اثبات قدرت روسیه و حفظ بازدارندگی به کار می‌گیرد ابزار قدرت هسته‌ای باشد. احیای چنین نگرانی‌هایی در غرب موهبتی برای کرملین برای محدود کردن قدرتنمایی غرب است.
17. روسیه همچنین می‌تواند به دنبال ابزارهای نامتقارن برای ضربه زدن به غرب باشد. حملات سایبری، نفوذ سیاسی، گمراه سازی رسانه‌ای، تلاش برای پولشویی و غیره از جمله تلاش‌هایی است که پوتین می‌تواند دنبال کند.
18. حملات سایبری روسیه علیه غرب گزینه بالقوه‌ای برای پوتین است و نگرانی‌های قابل ملاحظه‌ای راجع به آن وجود دارد. از این رو، روسیه برای حفظ جایگاه خود تلاش می‌کند و غرب نیز مقابله می‌نماید. [۸۱]
19. کی‌بی اوشا، استادیار دانشگاه جواهر لعل نهرو، در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا در ارزیابی تحولات کوتاه‌مدت و بلندمدت جنگ روسیه و اوکراین گفت: احتمال اینکه این درگیری به جنگی فرسایشی تبدیل شود، دور از تصور نیست. با توجه به ماهیت این جنگ و تسلیح اوکراین توسط ایالات متحده و ناتو، اگر دو طرف بر سر خاتمه جنگ به توافق نرسند این امکان وجود دارد که این درگیری‌ها به صورت فرسایشی ادامه پیدا کند. اوشا افزود: سیاست‌های آنگلوساکسون‌ها نشان‌دهنده این است که آن‌ها می‌خواهند با تسلیح و ارائه کمک‌های اطلاعاتی و مالی به اوکراین، این جنگ را تا آنجایی که در توان دارند ادامه بدهند و پوتین و کشورش را تضعیف کنند. روسیه هم به راحتی این جنگ را رها نخواهد کرد چرا که با تهدید وجودی ناتو در حال جنگ است. روسیه این جنگ را همان‌گونه که در گذشته و در جنگ با ناپلئون و هیتلر ادامه داد، تا به دست آوردن پیروزی متوقف نخواهد کرد. در چنین شرایطی، اگر مذاکرات به نتیجه نرسند، این درگیری‌ها ادامه پیدا کرده و به جنگی فرسایشی تبدیل خواهند شد.

این تحلیلگر و استاد دانشگاه، آینده سیاسی پوتین در سایه جنگ کنونی روسیه و اوکراین را اینگونه پیش‌بینی کرد: از آغاز جنگ تاکنون، محبوبیت پوتین در نزد افکار عمومی روسیه افزایش پیدا کرده است. بر اساس نظرسنجی مرکز «لودا» که در ماه فوریه صورت گرفته است،حدود ۷۰ درصد از مردم روسیه از اقدامات پوتین حمایت می‌کنند. خبرگزاری «تاس» گزارش داد که بر اساس نظرسنجی که از هفتم تا ۱۳ مارس صورت گرفته است اعتماد عمومی نسبت به پوتین، ۸۰ درصد افزایش پیدا کرده است. اما آمریکا صحنه را به شکلی مدیریت می‌کند تا پوتین را به دام بیندازد، همان‌طور که صدام، قذافی و… را به دام انداخت. ابتدا وی را به عنوان دشمن معرفی می‌کنند، سپس یاغی، سپس تروریست، سپس قاتل، سپس جنایتکار علیه بشریت، جنایتکار جنگی و در نهایت وی را ترور می‌کنند. چنین داستان‌سرایی‌هایی در رسانه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک هم دیده می‌شود؛ این رسانه اجتماعی، هیچ‌گونه محدودیتی نسبت به اخباری که علیه روسیه و پوتین در این رسانه اجتماعی منتشر می‌شود اعمال نمی‌کند. اوشا تصریح کرد: البته تردیدهای بسیاری وجود دارد که آرزوی رهبران غربی آن‌طور که در رابطه با صدام و قذافی به تحقق پیوست، در خصوص پوتین و روسیه نیز محقق خواهد شد. [۸۲]

20. بازگشت به مرزهای قبلی اوکراین- تحقق بیطرفی اوکراین، احتمال دارد که اعمال تحریم‌ها تاثیر چندانی بر روی نظام اقتصادی و سیاسی روسیه نداشته باشد، بنابراین حداقل برای اینکه روسیه به مرزهای قبلی بازگردد بهتر است غرب کوتاه آمده و بیطرفی اوکراین را تضمین کند به شرط آنکه روسیه به مرزهای قبلی بازگردد. در این احتمال نظم بین الملل تقریبا تضعیف شده تلقی می‌گردد زیرا روسیه به هدف خود دست پیداکرده است هر چند در ظاهر می‌پذیرد که این نظم را دنبال کند. [۸۳]
21. بازگشت به مرزهای قبلی اوکراین- عدم تحقق بیطرفی اوکراین، ممکن است تاثیر فشارهای اقتصادی بر روسیه آنچنان باشد که حاکمان روسیه ترجیح دهند بدون اینکه خواستۀ آنها در اوکراین محقق شود به مرزهای قبلی بازگردند. در این سناریو نظم قبلی نه تنها تضعیف، بلکه تقویت هم خواهد شد و برای سایر بازیگران نظام این عبرت آموزی را خواهد داشت که به دنبال تغییر نظم موجود نباشند.[۸۴]
22. عدم بازگشت به مرزهای قبلی اوکراین- تحقق بیطرفی اوکراین، در این احتمال روسیه به هدفش دست پیدا کرده و بازی جدید روسیه علی رغم عدم رغبت غرب محقق شده است. این سناریو نشانگر تزلزل در نظم قبلی، تضعیف غرب و اهمیت بازیگری روسیه خواهد بود بازی که رهبران کمونیست در نظم پس از جنگ جهانی دوم نیز تعریف کردند و نزدیک به ۴۵ سال آن را دنبال نمودند. این سناریو در صورت محقق شدن می‌تواند زمینه ساز تحولات بعدی در نظم بین‎الملل باشد بدین معنا که روسیه تلاش خواهد کرد تغییری را که در اوکراین رقم زده است به سایر کشورهای اروپایی هم گسترش دهد که خود آغازگر تحولات جدیدی خواهد بود. [۸۵] به هر حال این احتمال برای روسیه مطلوبترین احتمال و برای غرب بدترین احتمال محسوب می‌شود.
23. عدم بازگشت به مرزهای قبلی اوکراین- عدم تحقق بیطرفی اوکراین، این احتمال تقریبا تداوم جنگ است. زیرا نه روسیه حاضر به عقب‌‎گرد و بازگشت از اوکراین است نه اینکه غرب تضمینی مبنی بر بی‌طرفی اوکراین به روس‌ها اهدا خواهد کرد. استمرار بحران و به نوعی تساوی نتیجه این بازی تلقی خواهد شد. [۸۶] در کوتاه مدت و میان مدت این سناریو محتمل‌ترین می‌باشد. اگر ارتش اوکراین نتواند ارتش روسیه را به مرزهای قبلی بازگرداند شرایط تحریم در کوتاه مدت تاثیر گذار نخواهد بود و روسیه هم از حرکتی که برای تغییر نظم دنبال کرده کوتاه نخواهد آمد.
24. پیشنهاد ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، به زلنسکی مبنی برتقدیم کردن بخشی از خاک اوکراین به روسیه برای رسیدن به آتش‌بس، بخاطر خبرهای نگران‌کنندهای از افزایش تورم، کمبود سوخت، مواد غذایی، شیر خشک، پوشک بچه، شکر و… به معنای پذیرفتن شکست و تسلیم شدن در برابر پوتین است.همانطورکه غربی‌ها هدف اصلی و نهایی روسیه از حمله به اوکراین را، تصرف بخشی از خاک این کشور اعلام کرده‌اند فرانسه از اوکراین می‌خواهد تسلیم شود. [۸۷] چند روز بعد خبر رسید ناتو نیز چنین پیشنهادی را به اوکراین داد که با واکنش تند این کشور مواجه شد. بعد از آن هم «هنری کیسینجر» سیاستمدار کهنه کار و معروف در آستانه نودمین روز جنگ اوکراین همین پیشنهاد را به عنوان راه‌حلی برای پایان دادن به جنگ مطرح کرده است. به نوشته روزنامه «دیلی تلگراف»[۸۸]، «هنری کیسینجر» که سابقا وزیر خارجه آمریکا بوده، دوشنبه در جریان مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوئیس گفته که «اوکراین باید پیش از آنکه تغییرات و تنش‌های فاحش ایجاد شود که نتوان به سادگی بر آنها غلبه کرد، مذاکرات را آغاز کند… [۸۹]
25. هنری کیسینجر همچنین معتقد است حرکت به سمت مذاکرات و صلح باید در دو ماه آینده آغاز و نتیجه تا قبل از شروع پیامدها و مشکلات، مشخص شود…تشکیل یک دولت بی‌طرف در اوکراین به عنوان پل ارتباطی بین روسیه و اروپا، هدف اصلی در شرایط کنونی است و نتیجه ایده آل این خواهد بود که اوکراین یک دولت بی‌طرف را به عنوان پلی بین روسیه و اروپا جایگزین کند.»[۹۰]
26. اینکه غربی‌ها اوکراین را به تسلیم شدن ترغیب می‌کنند معنایش آن است که، لااقل بخشی از کشورهای عضو قاره اروپا، توان ادامه این وضع را ندارند. کشورهای اروپایی، به یک اندازه به نفت، گاز، برق، گندم و… روسیه محتاج نیستند. برخی مثل مجارستان، فنلاند یا آلمان به شدت به واردات از روسیه محتاجند و برخی مثل انگلیس، وابستگی بالایی ندارند. اینجاست که راز شدت و غلظت بالای دشمنی انگلیس با روس‌ها، و از آن‌سو، شدت و غلظت پایینِ دشمنیِ کشوری مثل همین مجارستان یا آلمان با روسیه برملا می‌شود. این کشورها، بسته به میزان نیاز و وابستگی که به روسیه دارند، علیه این کشور موضع می‌گیرند. انگلیس چون وابستگی چندانی به گاز روسیه ندارد، مسکو را به حمله اتمی تهدید می‌کند؛ مجارستان که به‌شدت وابسته به نفت و گاز روس‌هاست، متحدانش را تهدید می‌کند که، طرح تحریمی نفت و گاز روسیه را وتو خواهد کرد. همه اینها یعنی، لااقل بخشی از کشورهای عضو بلوک غرب، بیش از این تاب ادامه جنگی را که نمی‌دانند تَهِ آن کجاست، ندارند. همه این شرایط در کنار یکدیگر می‌گویند، این جنگ نباید طولانی شود و طرفین باید حتما و به هر شکلی که شده به توافق برسند.

اما با توجه به رویکرد به شدت تهاجمی که طرفین(به‌ویژه غربی‌ها) دارند، به‌نظر می‌رسد احتمال توافق، لااقل به این زودی‌ها زیاد نیست، چرا که اصولا، علت «ادامه» این جنگ چیزی که گفته می‌شود نیست! آمریکا این جنگ را «فرصتی تکرارنشدنی و بی‌نظیر» برای مهار یکی از قدرتمندترین رقبای خود می‌بیند و معتقد است، در صورت پیروزی در این جنگ، می‌شود چین را هم مهار کرد و به دوران جهان تک‌قطبی بازگشت ضمن اینکه می‌تواند انشقاقی را که ‌ترامپ بین متحدان آمریکا به‌وجود آورده ‌ترمیم کند.

27. ادامه ارسال تسلیحات پیشرفته از سوی ناتو، آلمان، رژیم صهیونیستی و آمریکا به اوکراین نشان دهنده این است که کشورهای غربی منافع خود را در هرچه طولانی تر شدن جنگ می‌بینند.

ناتو پس از به قدرت رسیدن ترامپ دچار بحران در فلسفه وجودی‌اش شده بود و با برگزاری نشست‌های مختلف در حد سران، تلاش داشت خود را به عنوان نهادی مفید و هنوز ضروری جا بیندازد. اکنون نبرد اوکراین بهترین فرصت برای اعضای ناتو و همچنین اتحادیه اروپا است که خود را به عنوان سدی در برابر تهاجم روسیه به آمریکا بفروشند ناتو که برای آمریکا فقط یک هزینه اضافی است، جایگاه خود را مستحکم کرده و تمرکز آمریکا را از چین یعنی رقیب اصلی دور خواهد کرد.
در این میان چین نیز که آمریکا و غرب را مشغول معضل روسیه می‌بیند، نفس راحتی کشیده و مسلم می‌داند که آمریکا تا تکلیف روسیه را روشن نکرده، تهدیدی جدی علیه چین ایجاد نخواهد کرد. پس چین نیز تمایلی به کوتاه شدن جنگ ندارد. کشورهای دیگر جهان؛ از جمله کشورهای جهان سوم، اگرچه از مشکلات اقتصادی و احتمالاً کمبود مواد غذایی رنج خواهند برد، اما از اینکه آمریکا فعلاً در اوکراین و با روسیه درگیر است تا حدودی خشنود هستند. درگیری چین با آمریکا و سپس توقع از اروپا برای تحریم چین، برای اروپایی‌ها به دلیل وسعت تجارت با این کشور قابل تحمل نخواهد بود.
روسیه نیز دلیل ویژه‌ای برای طول دادن نبرد دارد. طولانی شدن جنگ این پیام را به مردم اوکراین خواهد داد که جان آنها ارزشی برای ناتو و غرب نداشته و آنها را تنها در برابر روسیه و به حال خودشان رها کرده اند. طولی نخواهد کشید که بخشی از خشم مردم اوکراین متوجه ناتو و شرکای اروپایی آن خواهد شد.
اروپا با توجه به تجربه تاریخی جنگ دوم جهانی و جنگ سرد، تمایلی ندارد که به زمین بازی و صحنه نبرد دو ابرقدرت تبدیل شود. از سوی دیگر می‌خواهد همچنان نقش هم‌پیمان آمریکا به عنوان یک متحد ضروری را بازی کند.
اکنون مشخص شده که ادامه جنگ تقریباً مورد توافق همه بازیگران اصلی است و همه بازیگران از نبرد در اوکراین سود می‌برند، بجز کشور اوکراین به دلیل نابودی زیرساخت‌ها، از دست دادن جمعیت مولد از طریق پناهندگی و مهاجرت و احتمال تجزیه کشور و به نظر می‌رسد بازندۀ اصلی این جنگ در درجه اول مردم اوکراین است. چیزی که در روزها و ماه‌های آینده با طولانی تر شدن جنگ، بیشتر آشکار خواهد شد.

28. سردار صفوی معتقد است بهره‌بردار این جنگ، چینی‌ها هستند چون در این شرایط محیط بین‌المللی، معادلات قدرت در مقیاس جهانی به نفع چینی‌ها در حال تغییر است و آن قدرت رو به ارتقاء و وزنه تعادلی، چین است كه هم در مقابل آمریكا هم در مقابل اروپا جایگاه خود را بالا برده است.[۹۱] همچنین جنگ در اوکراین موجب کاهش قدرت آمریکا، ناتو و اروپا شده است البته روسیه هم در این جنگ خسارت دیده است که بزرگترین خسارت روسیه در میدان افکار عمومی جهان و کاهش قدرت دیپلماسی عمومی است.
29. زمان اتمام جنگ مشخص نیست و ممکن است سال‌ها ادامه یابد. روسیه در حال حاضر کمی بیش از دو ماه است که در اوکراین جنگ زده است و این زمان طولانی نیست. جنگ کره سه سال و جنگ جهانی دوم شش سال به طول انجامید. از سوی دیگر، جنگ اعراب و اسرائیل تنها چند روز طول کشید. عوامل مختلفی در طول مدت جنگ نقش دارند. اندازه میدان جنگ فقط یکی از آنها است. هر چه میدان نبرد کوچکتر باشد، سربازان کمتری می‌توانند در آن جای بگیرند و به طور کلی، جنگ کوتاهتر می‌شود. در اوکراین، میدان نبرد قابل توجه است. تنها بر اساس این معیار، جنگ در آنجا ممکن است سال‌ها ادامه یابد.
30. لورنزو کامل (Lorenzo Kamel ) استاد تاریخ دانشگاه تورین [۹۲] در باره تاثیرات احتمالی حمله روسیه به اوکراین در روابط بین الملل می‌گوید: حمله روسیه به اوکراین نشان می‌دهد که حوزه نفوذ جدیدی در حال شکل گیری است و «نظم جهانی آتلانتیک» به طور فزاینده‌ای مورد انزجار قرار گرفته و دیگر پایدار نیست. به همین دلیل است که کشورهای آفریقایی (۱.۲ میلیارد نفر)، هند (۱.۴ میلیارد نفر) و چین (۱.۴ میلیارد) به غرب در اعمال تحریم‌ها علیه روسیه به دلیل تهاجم این کشور به اوکراین نپیوستند. روند آهسته و پر پیچ و خم نزدیکی بین دو کشور پرجمعیت جهان ـ که با سفر وانگ یی وزیر امور خارجه چین به دهلی نو در ۲۴ مارس تایید شد ـ و همچنین همسویی ایران با چین، دو نمونه از آخرین نمونه‌های تعادل ژئوپلیتیکی جدید و تلاش برای تقویت نوعی «باز جهانی‌سازی انتخابی (selective re-globalization)‌»است. این واژه به شکل گیری جهانی جدید اشاره دارد که اقتصادش خارج از تسلط آمریکا بوده و حتی قدرت دلار آمریکا را کمرنگ می‌کند. او معتقد است اگرچه بسیاری از کشورهای دنیا اذعان دارند که جنگ در حال وقوع در اوکراین غیرقانونی و غیراخلاقی است، اما اکثر پایتخت‌های آسیایی این درگیری را جنگی «بر سر نظم امنیتی اروپا و نه یک آتش‌‌افروزی بزرگ جهانی» می‌دانند. [۹۳]

[۱]. محمد نونژاد و مرتضی کریمی، “تقابل روسیه و آمریکا در اوکراین و ﺗﺄثیر آن بر منافع ملی ایران” فصلنامه مطالعات روابط بین الملل
http://prb.iauctb.ac.ir/m/article_540848.html?lang=fa
[۲]. رامین فرهودی زرنق، فرصت های ایران از جنگ روسیه علیه اوکراین، وب سایت جامعه اندیشکده‌ ها، ۹ اسفند ۱۴۰۰
https://iranthinktanks.com/irans-opportunities-from-the-russian-war-against-ukraine/
[۳].  همان
[۴]. دکتر «جان کلارسو»؛ استاد زبان شناسی اجتماعی و فرهنگی از «دانشگاه دولتی مک مستر» کانادا
[۵]. کیهان، دو‌شنبه ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۱، شماره ۲۳۰۲۴
[۶]. Dmitri Trenin, What Putin Really Wants in Ukraine, Foreign Affairs, December 28, 2021
[۷]. شفقنا، آینده احتمالی جنگ روسیه با اوکراین در گزارش فارن پالیسی، ۱۳ فروردین ,۱۴۰۱، کد خبر : ۱۳۴۵۲۸۷
[۸]. Alexander J. Motyl, Who caused the Russo-Ukrainian war, NATO or Russia?, The Hill, 07/05/22
[۹]. سید محمد عیسی نژاد ، از نبرد اوکراین چه می‌توانیم بیاموزیم؟، دیپلماسی ایرانی، ۲۸ اسفند ۱۴۰۰، کد : ۲۰۱۰۶۴۲
[۱۰]. سعدالله زارعی رئیس موسسه پژوهشی اندیشه سازان نور
[۱۱]. سعدالله زارعی در مصاحبه با خبرگزاری قدس (قدسنا)، ۱۴۰۰/۱۲/۱۶، شناسه مطلب: ۳۶۵۵۲۱
[۱۲]. محمد نونژاد و مرتضی کریمی، “تقابل روسیه و آمریکا در اوکراین و ﺗﺄثیر آن بر منافع ملی ایران” فصلنامه مطالعات روابط بین الملل
http://prb.iauctb.ac.ir/m/article_540848.html?lang=fa
[۱۳] . سعدالله زارعی در مصاحبه با خبرگزاری قدس (قدسنا)، ۱۴۰۰/۱۲/۱۶، شناسه مطلب: ۳۶۵۵۲۱
[۱۴]. https://see.news/former-japanese-pm-zelenskys-decisions-led-to-outbreak-of-war-in-ukraine/
[۱۵]. فارس نیوز (۱۴۰۱-۳-۸) به نقل از اکونومیست
[۱۶]. Russia Today News, Soros to blame for Ukraine conflict – Hungary, 10 Jun, 2022
[۱۷]. فارس نیوز (۱۴۰۱-۳-۲۱) به نقل از وبگاه شبکه «راشا تودی»
[۱۸]. Julian E. Barnes, Helene Cooper and Eric Schmitt, U.S. Intelligence Is Helping Ukraine Kill Russian Generals, Officials Say, The New York Times, May 4, 2022
[۱۹]. خبر گزاری ایسنا، فروش پهپادهای پیشرفته آمریکایی به اوکراین بلاتکلیف مانده است، ۲۸ خرداد ۱۴۰۱، کد خبر: ۱۴۰۱۰۳۲۸۱۹۲۸۹
[۲۰]. Grant Smith, Russia Oil Revenue Up 50% This Year Despite Boycott, IEA Says, Bloomberg, May 12, 2022
[۲۱]. همان
[۲۲]. خبرگزاری دانشجویان ایران “ایسنا”، درآمد نفتی روسیه ۵۰ درصد بالاتر می‌رود، (۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۱)
[۲۳]. خبرگزاری جمهوری اسلامی، اروپا از آغاز جنگ اوکراین، ۶۰ میلیارد یورو صرف خرید انرژی از روسیه کرد، ۱۸ خرداد ۱۴۰۱،‏ ۱۱:۲۷ کد خبر: ۸۴۷۸۱۱۶۹ (https://vista.ir/n/irc0391)
[۲۴]. خبر گزاری جوان آنلاین به نقل از روزنامه رای الیوم لندن (https://www.javann.ir/004Z9Q)
[۲۵]. Bloomburg, Russia Gives First Peek Into Currency Reserves Since War Started, March 31, 2022
https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-03-31/russia-gives-first-peek-into-currency-reserves-since-war-started
[۲۶]. بی بی سی فارسی، چرا با وجود جنگ و تحریم، ارزش روبل روسیه تقویت شد؟، ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۱ – ۱۷ مه ۲۰۲۲
https://www.bbc.com/persian/business-61478919
[۲۷]. کیهان، درس‌هایی از جنگ اوکراین، ۱۴/۴/۱۴۰۱
[۲۸]. همان
[۲۹]. فارس نیوز، پیش بینی نفت ۱۳۵ دلاری تا چند ماه دیگر، ۶/۴/۱۴۰۱ (http://fna.ir/1pydnr)
[۳۰]. جعفر بلوری، کیهان، ۲۵/۲/۱۴۰۱
[۳۱]. TASS Russian News Agency, Oil price can rise to $135 a barrel in 2H 2022 — IHS Markit, 27 Jun, 2022
[۳۲]. فارس نیوز، پیش بینی نفت ۱۳۵ دلاری تا چند ماه دیگر، ۶/۴/۱۴۰۱ (http://fna.ir/1pydnr)
[۳۳]. کی‌بی اوشا، استادیار دانشگاه جواهر لعل نهرو، در گفت‌وگو با ایلنا، عادی‌سازی روابط روسیه و اوکراین در آینده نزدیک محتمل نیست، ۱۴۰۱/۰۱/۱۷، کد خبر: ۱۲۱۵۱۴۴
[۳۴]. Bloomberg, Europe’s Natural-Gas Crisis Is Worse Than It Looks, July 11, 2022
[۳۵]. کیهان، افزایش نگرانی‌های اروپا از تبعات جنگ اوکراین، ۸/۳/۱۴۰۱
[۳۶]. خبرگزارس فارس، وزیر کار آلمان: تحریم گاز روسیه برای جامعه آلمان سم است، ۷/۳/۱۴۰۱ (http://fna.ir/1pd64u)

[۳۷]. FINANTIAL TIMES, Germany approves €۱۰۰bn fund to modernise its armed forces,
https://www.ft.com/content/d24a5196-fa4e-415c-a9d5-bc19fad93197
[۳۸]. کیهان، افزایش انفجاری بودجه نظامی آلمان ابطال ادعای غربگرایان ایرانی، ۵/۴/۱۴۰۱
[۳۹]. کیهان، درس‌هایی از جنگ اوکراین، ۱۴/۴/۱۴۰۱
[۴۰]. سایت مرکز آینده پژوهی جهان اسلام، بررسی آینده روابط روسیه، غرب و جهان اسلام در سایه بحران اوکراین، ۵/۱۲/۱۳۹۲
[۴۱]. همان
[۴۲]. AL-MONITOR, Facing Western isolation over Ukraine, Russia looks to Mideast, Islamic world, March 1, 2022
https://www.al-monitor.com/originals/2022/02/facing-western-isolation-over-ukraine-russia-looks-mideast-islamic-world
[۴۳]. پایگاه خبری تحلیلی انصاف، چرخش روسیه به سمت خاورمیانه و جهان اسلام، ۱۴/۱۲/۱۴۰۰
[۴۴]. خبرگزاری فارس، صندوق‌ بین‌المللی پول: یک‌سوم یمنی‌ها امنیت غذایی ندارند، ۱۸/۳/۱۴۰۱
[۴۵]. مرکز آینده پژوهی جهان اسلام، ترامپ و جهان اسلام/ دکتر سید حمزه صفوی، ۳/۱۰/۱۳۹۵
[۴۶]. همان
[۴۷]. سید محمد عیسی نژاد ، از نبرد اوکراین چه می‌توانیم بیاموزیم؟، دیپلماسی ایرانی، ۲۸ اسفند ۱۴۰۰، کد : ۲۰۱۰۶۴۲
[۴۸]. خبرگزاری بین المللی قدس، رخدادهای فعلی برای جبهه مقاومت یک فرصت است…، ۱۴۰۰/۱۲/۱۶ ، شناسه مطلب: ۳۶۵۵۲۱
[۴۹]. خبرگزاری ایلنا، عادی‌سازی روابط روسیه و اوکراین در آینده نزدیک محتمل نیست، ۱۴۰۱/۰۱/۱۷، کد خبر: ۱۲۱۵۱۴۴
[۵۰]. محمد نونژاد و مرتضی کریمی، “تقابل روسیه و آمریکا در اوکراین و ﺗﺄثیر آن بر منافع ملی ایران” فصلنامه مطالعات روابط بین الملل
http://prb.iauctb.ac.ir/m/article_540848.html?lang=fa
[۵۱]. همان
[۵۲]. همان
[۵۳]. سایت جامعه اندیشکده ها، فرصت های ایران از جنگ روسیه علیه اوکراین، ۹/۱۲/۱۴۰۰
[۵۴]. همان
[۵۵]. همان
[۵۶]. همان
[۵۷]. پایگاه خبری تحلیلی الف، ۴ اسفند ۱۴۰۰  https://www.alef.ir/news/4001204046.html
[۵۸]. سایت مرکز آینده پژوهی جهان اسلام، بررسی آینده روابط روسیه، غرب و جهان اسلام در سایه بحران اوکراین، ۵/۱۲/۱۳۹۲
[۵۹]. همان
[۶۰]. سید محمد عیسی نژاد ، از نبرد اوکراین چه می‌توانیم بیاموزیم؟، دیپلماسی ایرانی، ۲۸ اسفند ۱۴۰۰، کد : ۲۰۱۰۶۴۲
[۶۱]. دکتر سید محمد عیسی نژاد، دکترای جغرافیای سیاسی – ژئوپولیتیک خاورمیانه
[۶۲]. خبرگزاری بین المللی قدس، رخدادهای فعلی برای جبهه مقاومت یک فرصت است…، ۱۴۰۰/۱۲/۱۶ ، شناسه مطلب: ۳۶۵۵۲۱
[۶۳]. همان
[۶۴]. همان
[۶۵]. سایت مرکز آینده پژوهی جهان اسلام، بررسی آینده روابط روسیه، غرب و جهان اسلام در سایه بحران اوکراین، ۵/۱۲/۱۳۹۲
[۶۶]. کیهان، آمریکا یا روسیه کدام یک در جنگ اوکراین پیروز می‌شوند؟، ۲۵/ ۲/۱۴۰۱
[۶۷]. همان
[۶۸]. همان
[۶۹]. همان
[۷۰]. همان
[۷۱]. The Hill, Time for a strategic pause on NATO expansion, 05/21/22
[۷۲]. The New York Times, The U.S. intelligence chief says Putin is preparing for a prolonged conflict, May 10, 2022.
[۷۳]. نیویورک خبرگزاری جمهوری اسلامی( ایرنا)، مقام اطلاعاتی آمریکا: جنگ اوکراین بیش از پیش غیرقابل پیش بینی خواهد شد، ۲۰/۲/۱۴۰۱، کد خبر: ۸۴۷۴۸۲۷۷
[۷۴]. پایگاه خبری بین المللی شفقنا، جنگ اوکراین ادامه پیدا خواهد کرد، ۱۶/۱۲/۱۴۰۰، کد خبر : ۱۳۳۱۷۳۱
[۷۵]. همان
[۷۶]. همان
[۷۷]. خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا: بحران اوکراین چند سال طول می‌کشد، ۱۷/۱/۱۴۰۱، کد خبر: ۱۴۰۱۰۱۱۷۰۸۴۶۷
[۷۸]. اقتصاد نیوز، پیش بینی مشترک محسن رضایی و مقام نظامی آمریکا از آینده جنگ روسیه و اوکراین، ۱۸/۱/۱۴۰۰، کدخبر: ۴۸۷۰۷۹
[۷۹] . همان
[۸۰]. پایگاه تحلیلی ایران (خبر آنلاین)، چالشِ آینده روسیه برای حفظ جایگاه یک قدرت بزرگ، ۲۴/۲/۱۴۰۱، کد خبر ۱۶۳۰۹۰۵
[۸۱]. همان
[۸۲]. خبرگزاری کار ایران (ایلنا)، عادی‌سازی روابط روسیه و اوکراین در آینده نزدیک محتمل نیست، ۱۷/۱/۱۴۰۱، کد خبر: ۱۲۱۵۱۴۴
[۸۳]. دیپلماسی ایرانی، بحران اوکراین و آینده نظم بین الملل، ۲۳/۱۲/۱۴۰۰، کد : ۲۰۱۰۴۹۷
[۸۴]. همان
[۸۵]. همان
[۸۶]. همان
[۸۷]. کیهان، پیشنهاد کیسینجر برای پایان جنگ اوکراین؛ به روسیه امتیاز ارضی داده شود، ۴/۳/۱۴۰۱
[۸۸]. The Telegraph, Henry Kissinger: Ukraine must give Russia territory, 23 May 2022
[۸۹] کیهان، پیشنهاد کیسینجر برای پایان جنگ اوکراین؛ به روسیه امتیاز ارضی داده شود، ۴/۳/۱۴۰۱
[۹۰]. همان
[۹۱] پایگاه خبری بین المللی شفقنا، «چینی ها» بهره بردار جنگ روسیه و اوکراین هستند، ۱۷/۱/۱۴۰۱، کد خبر : ۱۳۴۷۸۸۵
[۹۲] لورنزو کامل (Lorenzo Kamel ) استاد تاریخ دانشگاه تورین و نویسنده ۹ کتاب درباره روابط دول مختلف در تاریخ
[۹۳] The National Interest, Has the Russo-Ukraine War Really Changed the Global Order?, April 14, 2022