(یادداشت حجت الاسلام والمسلمین پی سپار)
مطالعه تاریخی یک پدیده (یا جریان) گاهی به صورت تاریخی صرف و یک سویه انجام میشود. پس آن پدیده را در یکی از جنبه های مختلف دینی، اجتماعی ، سیاسی و غیره مورد مداقه قرار می دهند. اما گاهی برای کشف بهتر، علت ها، زمینه ها، عملکردها و آثار پدیده ها آنها را به صورت تطبیقی تاریخی مورد مطالعه قرار می دهند. در این صورت با بررسی علل و زمینه های تفاوت یا تشابهات رفتاری و یا ساختار اقتصادی، اجتماعی و غیره می توانند فهم عمیق تر و کاربردی تری را نسبت به آنها و پدیده های مشابه ارائه دهند.
حال گاهی این مطالعه با روش کمی و آماری انجام می گیرد که به جهت پیچیدگی جوامع و پدیده ها کمتر موثر است زیرا احتیاج به دسترسی های زیاد در پدیده وجود دارد و این کمتر میسر است. گاهی نیز چنین تحقیقی با روش کیفی تاریخی انجام می شود که در آن یک یا چند جنبه از پدیده ها مورد مطالعه قرار داده می شود.
اهداف تحقیق تطبیقی تاریخی یک پدیده یا جریان
تحقیق تطبیقی تاریخی یک پدیده به جهت یکی از اهداف زیر انجام می گیرد:
- کشف یک نظام وابستگی یا همبستگی
- کشف یک روند در طی زمان
- کشف میزان مطابقت پدیده ها با یکدیگر
- تعمیم یک الگوی جامع موجود به مصادق مختلف و یا کشف یک الگوی جدید
- بکار بردن مفاهیم و تئوریهای جامع شناختی برای تفسیر و معنا دار کردن فعالیت های پدیده
- بکار کیری تئوری های اجتماعی و.. در پدیده و ارزیابی آن
در مورد هدف اول باید گفت که کشف نظام وابستگی یا همبستگی درتحقیقات تاریخی به دلیل پیچیدگی ها و شرایط پدیده ها بسیار سخت است ولی چنانچه ممکن باشد مطالعه این رابطه به جهت کشف یکی از موارد زیر انجام می گیرد:
- وابستگی: اینکه بین دو متغیر وابستگی باشد یعنی تغییر در یکی سبب تغییر در دیگری شود.
- ترتیب زمانی: اینکه اگر متغیری اتفاق افتاد سبب اتفاق افتادن متغیر دیگر شود.
- وابستگی غیر جعلی (واقعی): اینکه وابستگی بین دو متغیر به سبب یک متغیر سوم نباشد.
- مکانیسم وابستگی علی: اینکه چگونه یک رابطه علی در پدیده اتفاق می افتد.
- کشف بستر وابستگی: اینکه هر یک از این وابستگی ها در چه بستری اتفاق می افتد.
در مورد هدف دوم باید توجه داشت که بعضی پدیده ها ی اجتماعی در طول زمان دگرگون می شوند زیرا یک یا تعدادی از اجزاء یا متغیر های آنها منابع مختلف یا سازمان آنها تغییر یافته و سبب تحولات مثبت یا منفی در آن پدیده می شوند.
در مورد هدف چهارم باید دید که این پدیده در کدامیک از الگو های شناخته شده اجتماعی قابل تفسیر است و آیا ممکن است الگوی جدیدی را برای آن ارائه دهیم؟
در مورد هدف ششم باید بررسی نمود که این پدیده بر اساس کدام تئوری جامعه شناختی بوجود آمده است: آیا مثلا در نتیجه تلفیق غیر ارادی ساختارها، عوامل و شرایط اجتماعی و عملکرد هیجانی گروه ها در اجتماع بوجود آمده و یا اینکه حاصل اراده، آگاهی و خواسته مشترک افراد و سازمان های اجتماعی می باشد. و اگر چنین باشد باید دید که آیا این خواسته مشترک بر اثر یک رقابت اعتقادی، منطقه ای و غیره شکل گرفته یا محصول یک عکس العمل اعتقادی ، اجتماعی، سیاسی و غیره است و یا اصولا برای یک نوخواهی است.
مراحل تحقیق تطبیقی تاریخی
مرحله اول: بررسی اولیه و احصاء حوادث و مفاهیمی که ممکن است در تبیین پدیده نقش داشته باشد.
مرحله دوم: انتخاب یک یا چند جنبه خاص از پدیده برای تحقیق مثل مکان، زمان یا عده ای خاص از آن پدیده.
مرحله سوم: بررسی تفاوت ها و تشابهات
مرحله چهارم: ارائه یک رابطه علی یا سایر مواردی که در اهداف ذکر شد.
روش های عمده جمع آوری داده ها و اطلاعات
جمع آوری داده ها و اطلاعات در این نوع پژوهش ها عمداتا از منابع زیر می باشد:
- منابع دسته اول یا اسناد رسمی و داده های آرشیو شده یا اسناد و آماری که خود محقق بدست می آورد؛
- منابع دسته دوم یا آثار مورخین دیگر؛
- داده ها و آمار تهیه شده توسط دیگران؛
- آثار غیر مستقیم تاریخی مثل خود زندگی نامه ها، خاطرات و یادداشت ها.
