وحدت اسلامی با ابتکار و شجاعت امام خمینی(ره) به عنوان رهبر دینی و سیاسی برای اولین بار در جهان اسلام عرضه شد.
اگرچه قبل از آن مراجع دینی و بزرگان شیعه و سنی همچون آیت‌الله العظمی بروجردی، علامه عبدالحلیم کاشف‌الغطاء، شیخ محمود شلتوت، سید جمال‌الدین اسدآبادی، علامه شیخ محمدتقی قمی و افرادی دیگر، برضرروت تفاهم و همکاری و همفکری میان مذاهب اسلامی تأکید داشتند و حاصل زحمات علمی و قلمی آنان در مجله وزین تحقیقی «رسالة السلام» از ربیع‌الاول ۱۳۶۸ تا رمضان ۱۳۹۲ برابر با ۱۹۴۹ تا ۱۹۷۲ میلادی در ۶۰ شماره منتشر شد. اما هیچ‌یک از این شخصیت‌ها رهبری یک نظام سیاسی را همچون امام خمینی عهده‌دار نبودند. در واقع جمع امتیازهای متعدد در شخصیت امام خمینی موجب شد مساله وحدت اسلامی بیش از پیش در ایران و سایر جوامع و محافل مسلمان مد نظر و توجه ویژه قرار گیرد.
از آنجا که استراتژی وحدت اسلامی یک طرح و برنامه کلان و بلندمدت و مهم برای ایران و جهان اسلام به شمار می‌رود، در ۳۷ سال گذشته بدون توجه به گرایش‌های سیاسی در کشور، کم و بیش مورد توجه و اهتمام همه دولت‌های وقت ایران بوده است.
ابتکار رهبر انقلاب آیت‌الله خامنه‌ای نیز این بود که مساله وحدت را عمق و گسترش بیشتری دادند و آن را با عنون «تقریب مذاهب اسلامی» مطرح کردند. در واقع، «تقریب بین مذاهب اسلامی» می‌تواند برنامه عملیاتی دستیابی به وحدت اسلامی باشد. برای این استراتژی از سوی رهبر انقلاب یک اتاق فکر و نظریه‌پردازی نیز به نام «مجمع تقریب مذاهب اسلامی» در سال ۱۳۶۹ تشکیل شد و این توفیق بی‌نظیر را نصیبم کرد تا از محضر پدر و تراوشات فکری و دانش‌های گسترده علمی ایشان در مورد تاریخ و اهمیت مذاهب اسلامی درس‌ها و بهره‌ها ببرم. لذا از همان زمان، توفیق مشارکت در این برنامه مهم را به عنوان معاون و مشاور امور بین‌الملل مجمع برای سال‌ها به عهده داشتم. از سال ۱۳۷۰ مجمع جهانی مذاهب اسلامی متولی برگزاری اولین همایش بین‌المللی وحدت اسلامی شد. اولین جلسه شورای عالی مجمع تقریب در همان سال درتهران برگزار شد که متشکل از علماء و بزرگان اسلام‌شناسان جهان بود. به خاطر دارم چه شوق و ذوق و شعفی در چهره شخصیت‌های بزرگ دینی و علمی حاضر در جلسات این نشست وجود داشت؛ بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله محمدحسین فضل‌الله، مرحوم دکتر سیدجعفرشهیدی، شهید آیت‌الله محمدباقرحکیم، مرحوم شیخ محمدمهدی شمس‌الدین، مرحوم شیخ سعید شعبان، مرحوم دکتر کلیم صدیقی، دکتر عبدالهادی آونگ، شیخ ابراهیم زکزاکی، آیت‌الله محمد واعظ‌‌زاده خراسانی، آیت‌الله جنتی، آیت‌الله سید محمود‌هاشمی شاهرودی، دکتر محمد العاصی و بسیاری دیگر حضور داشتند.
در این دوره ۳۷ ساله که از عمر استراتژی وحدت اسلامی می‌گذرد، طیف گسترده‌ای از افرادی که امروز برای وحدت مشتاقانه تلاش می‌کنند در آن زمان نامی از آنها نبود، که این موضوع خود گویای موفقیت و پیشرفت استراتژی وحدت اسلامی و دامنه اثرگذاری آن در داخل ایران و نیز میان علماء و دانشمندان کشورهای مسلمان مانند لبنان، مصر، عراق، سوریه، عمان و… است. در ایران، مراجع تقلید، شخصیت‌ها، اساتید حوزه و دانشگاه به تدریج به مساله وحدت اسلامی علاقمند شدند، نگاه برخی از بزرگان در حوزه علمیه قم نیز به تدریج به مساله وحدت اسلامی گرایش مثبت و مطلوبی پیدا کرد. فراموش نمی‌کنم زمانی برخی از طلاب و فضلا فکر می‌کردند بزرگان و دست‌اندرکاران و مجریان این مجمع همه مذهب سنی دارند! باید گفت در طول سه دهه، کارهای بزرگی صورت گرفته است. با روشنگری‌ها و حمایت‌های جسورانه و تاریخی رهبری و نیز بزرگان دین و سیاست کشور، بسیاری از خرافه‌ها و پنداشت‌های نادرست گذشته نسبت به پیروان و بزرگان مذاهب اسلامی از بین رفته است.
در ۳۷ سال گذشته از سوی محققین و صاحبنظران، مقالات و کتاب‌های متعددی نوشته شده و کنفرانس‌های بین‌المللی وحدت اسلامی هر ساله نیز برگزار شده است. می‌توان گفت تأسیس دانشگاه مذاهب اسلامی نهادینه‌ترین اقدامی بود که صورت گرفت. به علت علاقه به مساله وحدت اسلامی و ارتباط آن با مسائل و مباحث امور بین‌الملل، در سال ۱۳۷۲، رساله دانشگاهی نیز تحت عنوان «نقش تقریب مذاهب اسلامی در روابط بین‌الملل» که در نوع خود اولین مورد در دانشگاه بود، تدوین و نگارش کردم.
شایان ذکر است که «وحدت اسلامی» استراتژی نظام بوده است و در پرتوآن، اجماعی میان بزرگان دین و سیاستمداران مبنی بر این که وحدت اسلامی یک ضرورت برای روابط بین‌المللی ایران و سایر مسلمانان است، ایجاد شد. در این مختصر، هدف ارزیابی میزان اثرگذاری برنامه‌های مجمع تقریب نیست، بلکه توجه به اهمیت کاری است که ایران بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب، انجام داد. باید گفت در سه دهه، ادبیات بسیار ارزشمندی در مورد وحدت اسلامی بدست آمده است. علاوه بر آن نوعی همدلی میان مذاهب اسلامی داخل کشور ایجاد شده است. هر ساله نمایندگانی از مجامع اهل سنت کشور در کنفرانس‌های وحدت اسلامی مشارکت می‌کنند و به برکت میلاد پیامبر اسلام(ص) جایگاه هفته وحدت اسلامی نه فقط در میان اصحاب رسانه، بلکه برای ع
موم فرهیختگان و مردم ایران کاملاً شناخته شده است و کسی نیست که نداند هفته وحدت اسلامی چیست و چرا آن را جشن می‌گیریم.
اما با همه این اقدامات، برای شناخت روندهای بین‌المللی از نوع اسلامی و ضد اسلامی از جمله ایجاد و گسترش سریع داعش و نیز تسری آن به کشورهای مسلمان و کشورهای غربی و نیز اشاعه وهابیت، اقدامات مناسب و متقنی از جمله آینده‌پژوهی و پیش‌بینی روندهای آن نکرده‌ایم. ۵۰ سال است عمده پژوهش‌های ما همچنان در حوزه مباحث معرفتی، مفهومی، فلسفی و تاریخ اندیشه اسلامی دور می‌زند؛ در حالی که قدرت تحلیل روندهای منطقه‌ای و جهانی و نیز پیش‌بینی، پیشگیری و مقابله با جریان‌های تکفیری و نوظهور ضد اسلامی را به ندرت داشته‌ایم. مطالعات جدی در مورد حرکت‌های ضد وحدت اسلامی باید به روز شود. استادان دانشگاه، محققان و پژوهشگران حوزه‌های علمیه باید با رصد تحولات جهان اسلام، اقدام به مطالعات میدانی در کشورهای مسلمان کنند و در کلیات معرفت‌شناسی و مفهومی متوقف و معطل نشوند. امروز حجم کتاب‌هایی که در کشورهای غربی در مورد مسلمانان و اسلام نوشته می‌شود، اعجاب‌آور و چند برابر پژوهش‌ها و کتاب‌هایی است که در ایران و سایر کشورهای مسلمان چاپ و منتشر می‌شود وعمده آن مطالعات غربی، متأسفانه واقعیت‌های مسلمانان را وارونه و نادرست مطرح می‌کنند.
به امید آنکه بتوانیم با انجام پژوهش‌های کاربردی و میدانی در کشورهای مسلمان، نتیجه تحقیقات خود را به عرصه سیاست‌گذاری و نیز برای اجرای متمرکز و مؤثر استراتژی وحدت اسلامی در داخل کشور و سایر مناطق جهان عملی کنیم.
دکتر حسام الدین واعظ زاده
